Dương Tự Minh còn gọi là Đức Thánh Đuổm hay Cao Sơn Quý Minh, dân tộc Tày, người làng Quan Triều, tỉnh Thái Nguyên, nay là phường Quan Triều (hay Quán Triều), TP Thái Nguyên. Ông làm thủ lĩnh phủ Phú Lương trong suốt ba đời vua nhà Lý: Nhân Tông (1072-1127), Thần Tông (1128-1138) và Anh Tông (1138-1175). Dương Tự Minh là người thông minh lanh lợi, tài năng, đức độ, thẳng thắn, trung thực, có sức khỏe hơn người, được nhân dân khắp vùng biên cương yêu mến, triều đình tin cậy.  Đền thờ Đức Thánh Đuổm Dương Tự Minh. Theo sử sách, họ Dương là một dòng họ đầy thế lực của người Tày ở vùng Phú Lương. Người bố của ông từng là thủ lĩnh trong vùng, lập nhiều chiến công chống quân Tống xâm lược lần thứ hai, trên chiến tuyến Sông Cầu. Vốn là người trung hậu, giàu lòng nhân ái nên có bao nhiêu bổng lộc, bố của ông đều chia sẻ cho mọi người. Do vậy, viên quan họ Dương này cũng không có nhà cao cửa rộng như nhiều vị quan khác. Từ nhỏ, Dương Tự Minh đã có tiếng là người thông minh, hiểu rộng, lại được cha dạy võ nghệ, quân cơ nên có chí khí hơn người. Năm Dương Tự Minh ngoài 20 tuổi, trong vùng bọn phỉ tặc hoành hành cướp phá, dân tình vô cùng khốn khổ. Dương Tự Minh thành lập đội dân binh với hàng trăm trai tráng trong vùng, đứng lên tiêu diệt phỉ, bảo vệ làng bản yên bình. Năm Đinh Mùi (1127), vua Lý Nhân Tông liền mời Dương Tự Minh về triều ban thưởng nhiều của cải vàng bạc, gả con gái là công chúa Diên Bình và tổ chức đám cưới tại kinh đô, phong cho chức Châu mục vùng thượng nguyên và trấn trị cả phủ Phú Lương rộng lớn, gồm các châu: Thượng Nguyên, Vĩnh Thông, Quảng Nguyên, Cảm Hóa, Vạn Nhai, Tư Nông, Tuyên Hóa (thuộc Bắc Kạn, Thái Nguyên, Cao Bằng, Tuyên Quang và một phần Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Lạng Sơn ngày nay) - một vị trí chiến lược quan trọng trong công cuộc bảo vệ biên cương đất nước. Không phụ lòng vua, Dương Tự Minh một mặt vỗ về dân chúng, chăm lo xây dựng phủ Phú Lương ngày càng phồn thịnh; mặt khác, trấn áp các bè, đảng có nguy cơ đến sự bình yên vùng biên giới. Ông là người có công lớn trong việc giữ yên bờ cõi phía Bắc Đại Việt. Năm Đại Định thứ 5 (1144), Đàm Hữu Lượng người nước Tống, tự xưng là Triệu tiên sinh, vâng mệnh thiên triều đi sứ để dụ dỗ nước An Nam. Các địa phương vùng biên giới có nhiều người cả tin đi theo, Đàm Hữu Lượng đem đồng đảng đến cướp châu Quảng Uyên. Cả triều đình lo lắng, nhà vua cho người đi khắp thiên hạ cầu người hiền tài đứng ra cứu nước. Dương Tự Minh gặp nhà vua xung phong đi dẹp giặc để giữ yên bờ cõi nước Nam. Nhà vua phong cho ông chức Đô đốc Thống binh, thống lĩnh 3 vạn binh mã cùng văn thần Nguyễn Như Mai, Lý Nghĩa Vinh đi tiên phong cự chiến và đích thân vua trao thanh "Thượng phương bảo kiếm" cho ông. Dương Tự Minh vâng lệnh nhà vua rồi chia quân thành hai đạo đánh giặc. Dưới sự chỉ huy của ông, quân Lý tiến công như vũ bão và giết chết Đàm Hữu Lượng. Sau khi dẹp yên giặc, Dương Tự Minh cho củng cố lại các vùng biên ải, ổn định tinh thần nhân dân, rồi dẫn đoàn quân chiến thắng về kinh đô. Vua Lý sai các quan đại thần ra khỏi thành đô 10 dặm để đón, nhân dân khắp các bản làng, phố thị mở hội khao quân. Nhà vua thiết triều, ban yến và tác thành Dương Tự Minh cùng công chúa Thiều Dung tài sắc vẹn toàn. Sau đó, ông được điều về kinh thành Thăng Long phò vua giúp nước. Vua Lý Thần Tông có 2 con trai là Thiên Lộc và Thiên Tộ. Khi vua qua đời, triều đình tôn Thái tử Thiên Tộ khi mới 3 tuổi lên làm vua, hiệu là Anh Tông Hoàng đế. Bởi vậy, Thái hậu Lê Thị cầm quyền nhiếp chính, nhưng Lê Thái hậu lại tư thông với Thái úy Đỗ Anh Vũ, cho nên mọi việc lớn nhỏ trong triều đều nằm trong tay vị đại thần họ Đỗ quyết định. Đỗ Anh Vũ được thể ra vào chỗ cung cấm, kiêu ngạo và khinh rẻ các đình thần, ức hiếp vua và quan lại trong triều. Thấy Đỗ Anh Vũ lộng quyền, các quan Vũ Đái Nguyễn Dương, Nguyễn Quốc và Dương Tự Minh bày mưu trừ khử. Việc bại lộ, tất cả bị Anh Vũ giết hại, Phò mã Dương Tự Minh bị bắt đi lưu đày, ông sống những năm tháng cuối đời ở chân núi Đuổm và mất ở đây. Trong dân gian còn lưu truyền rằng, khi trở về quê, ông cởi bỏ quần áo quan lại, xuống dòng sông Phú Lương tắm để trút bỏ hết bụi trần, sau đó ông mặc lên mình bộ quần áo chàm xanh của người Tày rồi cưỡi ngựa bay về trời. May thay, triều đình lúc đó có nhiều người giỏi như Tô Hiến Thành, Hoàng Nghĩa Hiền, Lý Công Tín... nên tham vọng của Đỗ Anh Vũ bị chặn lại. Xã tắc Đại Việt được ổn định, trở nên hùng mạnh. Sau này, nhà Lý truy phong ông làm "Uy viễn đôn tỉnh cao sơn quảng độ chi thần", nhiều triều đại phong kiến Việt Nam ban sắc phong là Thượng đẳng thần, còn nhân dân thì tôn ông làm Đức Thánh, xây đền thờ ông ở làng Đuổm sau này gọi là đền thờ Đức Thánh Đuổm. Đền Đuổm được xây dựng năm 1180 vào thời Lý Cao Tông (1176 - 1210), dưới chân núi Đuổm, thuộc xã Động Đạt, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên, cạnh Quốc lộ 3 (Thái Nguyên - Bắc Kạn), cách TP Thái Nguyên 25km về phía Tây Bắc, từ lâu đã có tiếng là địa linh. Đây là nơi thờ tự chính Dương Tự Minh. Dưới tán cổ thụ hàng trăm năm tuổi, là ba ngôi đền tôn nghiêm (thờ phủ Bà, Dương Tự Minh và thờ Mẫu), nơi đây phong cảnh hùng vĩ, hữu tình, có nhiều ngọn núi đá tự thiên. Nhân dân trong vùng mở lễ hội đền Đuổm từ ngày 6 đến 8 tháng Giêng âm lịch hằng năm để tưởng nhớ công ơn vị anh hùng dân tộc, cầu mong Đức Thánh Đuổm ban cho một năm mới mọi sự tốt lành, mùa màng bội thu, no ấm. Trong lễ hội có lễ dâng hương, lễ rước Đức Thánh và lễ đọc văn tế tôn vinh cực kỳ long trọng. Lễ hội đền Đuổm rất đông người đến dự. Đây là lễ hội quan trọng của nhân dân huyện Phú Lương cũng như nhiều vùng lân cận. Đền Đuổm là một điểm sáng về du lịch của huyện Phú Lương và tỉnh Thái Nguyên, không chỉ trong dịp Tết, mà còn ở nhiều thời điểm quan trọng khác của năm. Ở Bắc Kạn, Thái Nguyên, Bắc Giang... nhiều nơi dựng đình miếu thờ Đức Thánh Đuổm, những làng thờ thành hoàng là Đức Thánh Đuổm cũng thường mở hội lớn suốt 3 ngày vào dịp đầu xuân, với lễ rước trang trọng. Để tỏ lòng biết ơn và ghi công đức của vị "Tư lệnh Biên phòng" tài năng, đức độ trong suốt 3 triều vua Lý, ngày nay, TP Thái Nguyên đã có một con đường mang tên Dương Tự Minh (phường Quán Triều) - một trong những đường phố chính của thành phố và một trường phổ thông trung học mang tên ông.
VNTN – Nói đến Dương Tự Minh, chắc hẳn người dân Thái Nguyên đều ít nhiều biết đến ông là một nhân vật lịch sử nổi tiếng của quê hương, một người thẳng thắn, trung trực, có tài an dân; một thủ lĩnh tài ba, có công giữ yên một vùng biên cương phía Bắc đất nước trong nửa đầu thế kỷ XII. Ông quê gốc ở Quan Triều, phủ Phú Lương (nay thuộc phường Quan Triều, thành phố Thái Nguyên), được vua Lý phong làm Thủ lĩnh phủ Phú Lương; 2 lần được nhà Lý gả công chúa; nhân dân suốt dải sông Cầu, từ “thượng Đu Đuổm, hạ Lục Đầu (giang)” lập đền, đình để thờ phụng… HIỂU THẾ NÀO VỀ VIỆC DƯƠNG TỰ MINH “ĐÁNH ĐUỔI QUÂN TỐNG”? Lễ cúng thần – Lễ hội Đền Đuổm( xã Động Đạt, huyện Phú Lương) Viết “đánh quân xâm lược Tống” hay “đánh giặc Tống” khiến người đọc nghĩ ngay đến 2 lần nhà Tống đưa quân sang xâm lược nước ta (lần thứ nhất vào năm 981, bị quân dân Đại Cồ Việt do Lê Hoàn chỉ huy đánh cho tan tác trên sông Bạch Đằng; lần thứ hai vào năm 1077, dưới thời nhà Lý, bị quân dân Đại Việt do Lý Thường Kiệt chỉ huy, đánh thắng nhiều trận và bao vây tại phòng tuyến sông Như Nguyệt, khiến quân Tống phải giảng hòa, rút về nước). Thực ra, Dương Tự Minh không tham gia chống quân xâm lược Tống trong 2 lần trên. Rước lễ vào Đền Sở dĩ, một số tác giả bị nhầm sự kiện trên, theo tôi cũng có lí do. Đó là vào năm 1144, Dương Tự Minh làm chủ tướng chỉ huy quân sĩ, dẹp được Đàm Hữu Lượng, một kẻ yêu thuật người nước Tống đưa đồ đảng vào cướp phá ở châu Quảng Nguyên (thuộc Cao Bằng ngày nay). Sách “Địa chí Thái Nguyên”, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, xuất bản năm 2009, trang 1056 ghi lại nội dung văn bia ở đình Quang Vinh (phường Quang Vinh, TP Thái Nguyên), dựng năm 1784 (triều Lê): “Có lẽ, cái thần khí của núi thiêng, đã tụ lại vào cây tùng cao mà giáng sinh ra thần. Quả là như vậy, nơi đây đã chung đúc nên một ngọn núi đẹp. Kê cứu trong Quốc sử biết rằng: Thần họ Dương, húy Tự Minh, là bậc anh hào trong đám thổ tù Phú Lương. Thần làm quan dưới triều vua Lý Nhân Tông và được trao giữ chức Thủ lĩnh phủ Phú Lương, lại được nhà vua gả công chúa Diên Bình cho làm vợ, về sau làm quan dưới triều Lý Thần Tông, Lý Anh Tông, cả thảy ba triều vua Lý. Năm Đại Định thứ 3 (1142), triều Lý Anh Tông đặc sai Thần đến châu Quảng Nguyên để chiêu tập người châu ấy. Năm Đại Định thứ 4 (1143) vua xuống chiếu cho Thần cai quản công việc các khe động dọc biên giới về đường bộ. Năm Đại Định thứ 5 (1144), Thần được nhà vua gả công chúa Thiều Dung và phong cho làm Phò mã lang. Năm Đại Định thứ 6 (1145) kẻ có yêu thuật người nước Tống là Đàm Hữu Lượng trốn sang châu Tư Lang (vùng Trùng Khánh, Quảng Hòa tỉnh Cao Bằng ngày nay – tác giả chú thích), tự xưng là Lữ tiên sinh nói dối là vâng mệnh đi sứ để dụ An Nam. Các khe động ở dọc biên giới nhiều người theo, Hữu Lượng bèn đem đồ đảng đến cướp châu Quảng Nguyên. Chính hội Đền Đuổm vào ngày mùng 6 tháng Giêng hằng năm Bấy giờ, Kinh lược súy ty lộ Quảng Tây nước Tống đưa thư nhờ đuổi bắt Hữu Lượng. Vua xuống chiếu cho Phò mã lang (Dương Tự Minh) và văn thần là Nguyễn Mậu Mai, Lý Nghĩa Vinh đi đánh. Đuổi tới ải Lũng Đổ, châu Thông Nông, Hữu Lượng trốn thoát, bắt được bè đảng của Hữu Lượng là bọn Bá Đại 21 người, sau đó áp giải chúng trả về nước Tống”. Theo cuốn “Huyện Phú Lương – Lịch sử kháng chiến chống xâm lược và xây dựng – bảo vệ Tổ quốc (1945 – 2000)”, Đàm Hữu Lượng chạy trốn về Ung Châu (Quảng Tây – Trung Quốc) cũng bị quan quân nhà Tống bắt. Như vậy, sử sách chỉ ghi lại duy nhất sự kiện: Dương Tự Minh làm chủ tướng chỉ huy quân sĩ, dẹp được bè đảng của Đàm Hữu Lượng là một người nước Tống vào cướp phá, không có sự kiện nào khác về việc ông tham gia “chống quân Tống”. Nhóm của Đàm Hữu Lượng khi đó cũng đang bị chính quyền Quảng Tây (nước Tống) truy đuổi, không đại diện cho “nước Tống” sang xâm chiếm Đại Việt. DƯƠNG TỰ MINH LÀ ANH HÙNG DÂN TỘC? Phần lớn các cuốn lịch sử của quốc gia, của tỉnh như “Lịch sử Việt Nam”, “Địa chí Thái Nguyên”, “Từ điển Thái Nguyên”… đều ghi danh xưng của Dương Tự Minh là “Thủ lĩnh phủ Phú Lương”. Tuy nhiên, có một số cuốn sách, bài viết lại gọi ông là “Anh hùng dân tộc”. Vậy gọi Dương Tự Minh là “Anh hùng dân tộc” có chuẩn xác? Trò chơi dân gian trong Lễ hội Đền Đuổm Theo nghiên cứu, danh hiệu “Anh hùng dân tộc” hiện chưa có văn bản nào của Nhà nước quy định, mà chỉ là cách gọi trong nhân dân để biểu lộ sự mến phục, biết ơn với những người có công đối với đất nước. Theo “Bách khoa toàn thư mở Wikipedia”: “Anh hùng dân tộc Việt Nam là những người có công kiệt xuất trong cuộc đấu tranh cho sự trường tồn và phát triển của dân tộc Việt Nam, được nhân dân suy tôn làm anh hùng và ghi danh vào lịch sử dân tộc Việt Nam. Anh hùng dân tộc thường xuất hiện ở bước ngoặt lịch sử của dân tộc, trở thành biểu tượng và niềm tự hào bất diệt của dân tộc. Như vậy, Anh hùng dân tộc là danh hiệu cao quý hơn Anh hùng (là người tài năng xuất chúng, công to, đức cả khiến mọi người đều kính phục)… Trong suốt lịch sử hàng nghìn năm bảo vệ và phát triển, đất nước ta đã xuất hiện nhiều anh hùng dân tộc tiêu biểu. Năm 2013, lần đầu tiên Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa ra danh sách 14 vị anh hùng tiêu biểu nhất trong lịch sử Việt Nam để tôn vinh Anh hùng dân tộc theo thứ tự thời gian, gồm: Hùng Vương; Hai Bà Trưng (Trưng Trắc và Trưng Nhị); Lý Nam Đế; Ngô Quyền; Đinh Tiên Hoàng; Lê Đại Hành; Lý Thái Tổ; Lý Thường Kiệt; Trần Nhân Tông; Trần Hưng Đạo; Lê Thái Tổ; Nguyễn Trãi; Quang Trung (tức Nguyễn Huệ); Hồ Chí Minh. Từ những phân tích trên có thể thấy rằng công lao của Dương Tự Minh đối với đất nước, với vương triều Lý, là rất to lớn, đã được ghi vào sử sách, được đông đảo người dân (nhất là ở vùng Thái Nguyên – quê hương ông) lập đình, đền thờ cúng. Tuy nhiên, dùng danh xưng “Anh hùng dân tộc” trong trường hợp này là chưa phù hợp. CÔNG CHÚA THIỀU DUNG CÓ PHẢI LÀ CON GÁI VUA LÝ ANH TÔNG? Một số bài viết ghi “Vua Lý Anh Tông gả con gái Thiều Dung công chúa cho làm vợ”. Một số cuốn sách lịch sử cũng ghi Dương Tự Minh “được vua Lý gả cho công chúa”. Thực ra, công chúa Thiều Dung không phải là con gái của vua Lý Anh Tông, do vậy viết “Nhà Lý gả công chúa Thiều Dung cho Dương Tự Minh” như trong “Từ điển Thái Nguyên” hoặc “Địa chí Thái Nguyên” sẽ chính xác hơn. Toàn cảnh Đền Đuổm Tháng 12 năm Đinh Mùi (1127) trước khi mất, Lý Nhân Tông xuống chiếu gả công chúa Diên Bình cho Dương Tự Minh. Đến đời vua Lý Anh Tông (cháu gọi Lý Nhân Tông là ông họ), triều đình càng coi trọng Dương Tự Minh. Năm Giáp Tý (1144) Dương Tự Minh được hưởng ân sủng đặc biệt, đó là việc nhà Lý gả công chúa Thiều Dung (có sách chép là Hồng Liên) cho Dương Tự Minh và phong ông làm Phò mã lang. Vậy là Dương Tự Minh hai lần được làm phò mã dưới hai triều vua Lý Nhân Tông (1072 – 1127) và Lý Anh Tông (1138 – 1175). Về thân thế hai nàng công chúa lấy chung chồng, sử sách không ghi chép cụ thể nên khó biết rõ họ là con vua nào. Chính sử cho biết Lý Nhân Tông không có con trai nên phải nhận cháu gọi bằng bác ruột, đưa vào cung nhận làm con nuôi để có người thừa tự, kế vị ngôi báu. Ông không có con trai nhưng có lẽ có con gái, công chúa Diên Bình phải chăng là con của Lý Nhân Tông, nếu không cũng là con gái nuôi của vua? Còn công chúa Thiều Dung tuy được gả chồng dưới triều Lý Anh Tông nhưng công chúa không thể là con của vị vua này, bởi khi nàng “hạ giá” vào năm Giáp Tý (1144), khi đó Lý Anh Tông mới lên 8 tuổi. Hai công chúa thuộc hai thế hệ lấy chung một chồng nhưng cách nhau 17 năm, đây cũng là một điều hiếm thấy trong lịch sử. Họ có đóng góp không nhỏ vào sự nghiệp lẫy lừng và công tích to lớn của phò mã Dương Tự Minh. TRẦN THÉP |
