Với dân số hơn 96 triệu người, khoảng một nửa dân số Việt Nam sở hữu xe máy, trong khi tỷ lệ sở hữu ô tô là 23 trên 1.000 người. Các thành phố lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh đã bị gia tăng ô nhiễm và tắc nghẽn, thậm chí đã nhiều lần xếp hạng cao về mức độ ô nhiễm trên toàn cầu. Một cuộc khảo sát của IQAir đã liệt kê Việt Nam là quốc gia ô nhiễm thứ 15 trên thế giới.
Trên thực tế, các thành phố như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh đã có kế hoạch hạn chế và cấm dần xe máy vào năm 2030. Các quan chức thành phố cũng cho biết nếu hệ thống giao thông công cộng được cải thiện thì lệnh cấm có thể được thực hiện sớm hơn. Theo Bloomberg, thị trường ô tô điện toàn cầu dự kiến sẽ đạt hơn 90 triệu xe vào năm 2030; riêng Hà Nội dự kiến đến năm 2025 sẽ có 11 triệu xe máy. Việt Nam đang tìm cách sử dụng công nghệ khi phát triển các thành phố lớn trở thành thành phố thông minh. Ô tô điện đáp ứng các tiêu chí của khái niệm thành phố thông minh khi ngày càng có nhiều người di chuyển đến các trung tâm đô thị. Tốc độ đô thị hóa của Việt Nam là khoảng 3% mỗi năm với tầng lớp trung lưu ngày càng giàu có và nhận thức được các lựa chọn cá nhân của họ. Trong khi giá nhiên liệu tăng có lợi cho thị trường xe điện, thì giá điện tăng sẽ không có lợi.
Các chính sách của Việt Nam đối với ô tô điện vẫn còn tụt hậu so với các nước khác như Thái Lan, Malaysia và Indonesia. Tuy nhiên, sự thay đổi đang diễn ra chậm nhưng chắc chắn ở Việt Nam. Xe điện chở khách du lịch có thể thấy ở Hà Nội, Vịnh Hạ Long và Đà Nẵng, trong khi học sinh nhỏ tuổi cũng lái xe máy điện ở TP. Hồ Chí Minh. Nhà sản xuất ô tô nội địa đầu tiên của Việt Nam VinFast thuộc Tập đoàn Vingoup đầy tham vọng và có những kế hoạch lớn để trở thành nhà sản xuất ô tô hàng đầu tại Việt Nam. Trong khi nhu cầu vẫn chưa chín muồi, VinFast đã bán được 50.000 xe máy điện tử trong năm 2019. Mặc dù Việt Nam không có ưu đãi cụ thể cho ô tô điện, các doanh nghiệp tư nhân đã nỗ lực thúc đẩy ngành này. Việt Nam chưa có chính sách và ưu đãi rõ ràng cho ngành công nghiệp xe điện, Chính phủ đã đề xuất các chương trình ưu đãi về thuế đối với các loại xe thân thiện với môi trường chạy bằng điện, hybrid (chạy bằng gas và pin), xe chạy bằng nhiên liệu sinh học và xe chạy bằng khí nén tự nhiên (CNG).
Hiện tại, hoạt động nhập khẩu xe điện không bền vững do thuế nhập khẩu cao. Ngoài ra, xe điện nhập khẩu phải chịu thêm thuế tiêu thụ đặc biệt từ 15% đến 70%. Bộ Tài chính đã ban hành dự thảo Nghị định giảm một nửa lệ phí trước bạ đối với xe điện. Nếu được chấp nhận, mức giảm sẽ được áp dụng trong 5 năm kể từ ngày nghị định có hiệu lực. Theo quy định hiện hành, đăng ký lần đầu đối với xe chở người từ 9 chỗ ngồi trở xuống là 10-15% giá trị của xe. Dự thảo đề xuất rằng mức phí này sẽ giảm xuống còn 5 đến 7,1% đối với ô tô điện có đăng ký tiếp theo ở mức 2%. Bộ Giao thông Vận tải đang làm việc với các cơ quan hữu quan của Chính phủ về việc thực hiện các chiến lược phát triển giao thông thân thiện với môi trường, bao gồm các chính sách ưu đãi đối với ô tô điện, ắc quy và phụ tùng. Tuy nhiên, chính sách của chính phủ là giảm phát thải CO2 (-8% vào năm 2030) và giảm bớt những lo ngại về sức khỏe cộng đồng, mặc dù điều này chủ yếu hướng tới việc cải thiện hệ thống giao thông công cộng đô thị hơn là xe điện. Trong bối cảnh không có sự hỗ trợ mạnh mẽ của chính phủ, các công ty tư nhân đã tăng cường và đầu tư vào lĩnh vực này.
Ví dụ, năm 2017, DiMora Enterprises đã ký Biên bản ghi nhớ (MoU) về dự án sản xuất xe điện trị giá 500 USD với tỉnh Thanh Hóa. Mitsubishi Motors vào năm 2018 đã ký một Biên bản ghi nhớ với Bộ Công Thương về R&D cho ô tô điện. Năm 2019, VinFast thành lập liên doanh với LG để sản xuất pin lithium-ion cho ô tô điện và xe tay ga. Là một nhà sản xuất trong nước và đầy tham vọng, VinFast là một trong những nhà sản xuất hàng đầu về đầu tư vào xe điện. Vinfast hợp tác với Kreisel Electronic để sản xuất pin cho ô tô điện và xe buýt. Vingroup cũng đã thành lập VinBus để khai thác xe khách tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng và Cần Thơ. Đến năm 2022, VinFast dự kiến sẽ sản xuất 20.000 ô tô điện và khoảng 1.500 xe buýt. Xe điện đầu tiên của VinFast có tên Klara được giới thiệu lần đầu tiên vào năm 2018 và được sản xuất tại nhà máy của hãng tại Khu kinh tế Đình Vũ. Pega, một công ty khởi nghiệp sản xuất xe máy điện tại địa phương đã mở nhà máy với công suất sản xuất hàng năm 40.000 chiếc tại tỉnh Bắc Giang vào năm 2017. Công ty cũng đã giành được đơn hàng trị giá 3 triệu USD với một đối tác để xuất khẩu xe đạp điện sang Cuba.
Cơ hội trong ngành
Trong khi các ưu đãi của chính phủ chưa hiện thực hóa, sự hiện diện của các công ty tư nhân nhấn mạnh sức hấp dẫn của thị trường và cho thấy ô tô điện sẽ đóng một vai trò quan trọng trong tương lai của Việt Nam. Các doanh nghiệp đầu tư có thể đạt được lợi thế là người đi trước và có thể thu được lợi ích khi thị trường cuối cùng đã chín muồi. Ngoài ra, xe điện liên quan đến một chuỗi hoàn chỉnh các nhà cung cấp và các dịch vụ liên quan từ cung cấp và phân phối điện, trạm sạc và pin bao gồm sạc, tái chế và thải bỏ. Điều này sẽ tạo ra một hệ sinh thái hoàn chỉnh gồm người mua, nhà cung cấp, nhà phân phối và khách hàng đóng góp vào việc làm và nền kinh tế. Trong tương lai, Việt Nam có vị thế tốt để trở thành nhà sản xuất niken sunfat chi phí thấp cho thị trường pin lithium-ion EV của khu vực với nguồn quặng niken, coban và các loại quặng khoáng sản khác của quốc gia này.
Việc Việt Nam tham gia các hiệp định thương mại tự do là một cơ hội khác cho các nhà đầu tư. Với hiệp định thương mại tự do EU-Việt Nam (EVFTA) gần đây, các nhà đầu tư có thể sản xuất và xuất khẩu ra thị trường quốc tế. Gần đây nhất, công ty khởi nghiệp xe đạp điện từ Ireland Modmo, chuyên sản xuất xe đạp điện tại TP.HCM, đã nhận được nhiều đơn đặt hàng từ châu Âu. Khi đại dịch bùng phát, nhiều người ở châu Âu mua xe đạp điện tử hơn là sử dụng phương tiện giao thông công cộng. Kết quả là, 86% doanh số bán hàng là từ Đức. Công ty hiện có kế hoạch bán xe đạp điện tử của mình sang thị trường Mỹ.
Thách thức của nhà đầu tư
Mặc dù có nhiều cơ hội nhưng các nhà đầu tư có thể gặp 4 thách thức như: (1) Vấn đề pháp lý: Việt Nam còn một chặng đường dài để hình thành ngành công nghiệp ô tô điện. Chính phủ chưa đưa ra bất kỳ khuyến khích cụ thể nào cho ngành, trong khi điều này có thể sớm thay đổi - đó là một rào cản gia nhập thị trường. Tuy nhiên, với những lợi ích của ngành, chính phủ có thể sẽ đưa ra các biện pháp khuyến khích như giảm thuế, tiền thuê đất, hỗ trợ cho các nhà sản xuất trong ngành, cũng như R&D; (2) Chi phí cao: Ngành công nghiệp xe điện khá đắt tiền. Xe điện có thể có giá cao gấp đôi so với xe chạy bằng xăng cùng loại do chi phí đắt đỏ. Mặc dù khoảng cách giá này dự kiến sẽ thu hẹp trong tương lai gần, nhưng nó vẫn là một mối lo ngại đối với các nhà sản xuất; (3) Cơ sở hạ tầng: Cơ sở hạ tầng liên quan đến xe điện của Việt Nam còn hạn chế. Số trạm thu phí công cộng rất hạn chế trong cả nước và tiến độ thực hiện rất chậm. Trong khi VinFast đã công bố kế hoạch xây dựng từ 30.000 đến 50.000 trạm sạc, chỉ có khoảng 200 trạm sạc đã đi vào hoạt động. Công ty dự kiến sẽ có khoảng 2.000 trạm sạc vào cuối năm nay. Các trạm sạc có thể tốn kém với ước tính lên tới 200.000 USD cho một trạm, đây có thể là một yếu tố dẫn đến việc triển khai chậm; (4) Điện: Là một nền kinh tế đang phát triển, nhu cầu điện của Việt Nam đang tăng với tốc độ trung bình 9% một năm theo Fitch Ratings. Nếu các trạm thu phí công cộng đi vào hoạt động, Việt Nam có thể sẽ gặp phải tình trạng quá tải từ 3 đến 32% đối với một số đường truyền dẫn.
Hướng đi cho nhà đầu tư
Do thiếu cơ sở hạ tầng, các nhà đầu tư có thể xem xét các loại xe điện hybrid (HEV) được biết đến với hiệu quả tiết kiệm nhiên liệu và lượng khí thải thấp. HEV không cần trạm sạc; thay vào đó, pin của nó được sạc bằng động cơ xăng của xe do chuyển động. Frost & Sullivan dự báo rằng HEV sẽ chiếm 30% thị trường xe Việt Nam vào năm 2030. Đây sẽ là một bước nhảy đáng kể so với 0,3% hiện tại. Mặc dù HEV rất hấp dẫn, nhưng một rào cản đáng kể đối với quyền sở hữu là chi phí sở hữu cao, tuy nhiên, đây là lúc các biện pháp khuyến khích của chính phủ có thể giúp ích. HEV cũng có thể thu hẹp khoảng cách giữa xe ô tô chạy bằng xăng và xe điện. Thị trường xe máy của Việt Nam sẽ vẫn là một thị trường hấp dẫn đối với các nhà sản xuất. Xe đạp điện không cần thêm bất kỳ trạm sạc nào và có thể được cắm tại nhà. Sự phát triển của xe đạp điện hiện đang bị cản trở bởi chi phí và năng lượng. Tuy nhiên, Việt Nam đang thắt chặt các quy định về phương tiện và thiết lập tiêu chuẩn khí thải cho các phương tiện mới. Ngoài ra, các thành phố lớn có kế hoạch hạn chế xe máy trong khu vực nội đô vào năm 2030. Đây có thể sẽ là chất xúc tác cho xe đạp điện và các nhà đầu tư có thể tận dụng cơ hội để lên kế hoạch đầu tư.
Cuối cùng, khi xe điện trở nên nổi bật hơn, chính phủ có thể sẽ đưa ra các mục tiêu rõ ràng về số lượng xe điện, cắt giảm khí thải, các quy định về môi trường, v.v. Mặc dù sự thay đổi này sẽ diễn ra từ từ và thậm chí có thể chậm, nhưng các nhà đầu tư có thể bắt đầu đặt nền móng cho sự thay đổi mô hình này và đạt được lợi thế là người đi trước. Các nhà phân tích nhận thấy điều này khi các nhà đầu tư tham gia thị trường này một cách chậm rãi nhưng chắc chắn. Ngay cả khi Việt Nam chưa sẵn sàng, các nhà đầu tư có thể bắt đầu thiết lập cơ sở sản xuất, tận dụng các hiệp định thương mại tự do của Việt Nam và bán ra thị trường quốc tế. Sản xuất trong nước sẽ cho phép nhà đầu tư tận dụng các ưu đãi thuế và các hiệp định thương mại tự do của Việt Nam đồng thời hưởng lợi từ chuỗi cung ứng địa phương và hiệu quả hơn.
Theo báo cáo của Motorcycles Data, các nhà sản xuất đã bán ra tổng số lượng 1,31 triệu chiếc xe máy các loại trong 5 tháng đầu năm 2021 tại thị trường Việt Nam, tăng 18% so với cùng kỳ năm ngoái; con số này đã cho thấy sự phục hồi nhưng vẫn chưa thể đạt mức bằng năm 2019 khi còn thấp hơn 2,3%.
Trong đó, quý đầu tiên đạt doanh số 777.638 chiếc, giảm 2% so với năm 2020 và 2,1% so với năm 2019. Quý thứ hai cho thấy sự cải thiện rõ rệt, đồng thời một phần do năm ngoái thị trường Việt Nam phải chịu ảnh hưởng lớn từ làn sóng COVID-19 lớn; điều này giúp doanh số tăng lên hơn 530 nghìn chiếc chỉ sau 2 tháng.
Thư viện dữ liệu trên cũng cho biết Honda tiếp tục nắm thị phần lớn nhất về xe máy tại Việt Nam với doanh số 5 tháng đầu năm 2021 đạt 904.226 chiếc, tăng 11,9% so với cùng kỳ năm ngoái; tiếp theo là Yamaha với 244.136 chiếc, tăng 23,6% và VinFast với 50.572 chiếc, tăng 62% nhờ vào các mẫu xe máy điện mới ra mắt đầu năm nay như Theon và Feliz.
Thị trường xe máy Việt Nam đang chuyển dịch theo hướng điện hóa trong khi doanh số xe máy sử dụng động cơ đốt trong truyền thống (ICE) dần bão hòa, khó có khả năng đạt số lượng bán ra ngang với trước đây.
VinFast Theon và Feliz vừa được giới thiệu hồi cuối tháng 1/2021.
Mặt khác, xe máy điện đang phần nào chiếm được thị phần nhất định trong năm 2021. Theo công bố của Hiệp hội các Nhà sản xuất Xe máy Việt Nam (VAMM), tổng doanh số của 5 thành viên (Honda, Yamaha, Suzuki, SYM và Piaggio) trong quý I/2021 chỉ đạt 701.454 xe, giảm 10,6% so với quý liền kề và giảm 4,05% so với cùng kỳ năm 2020.
Trong khi, thống kê của Motorcycles Data - tổng hợp cả xe máy truyền thống và xe điện - cho thấy doanh số xe máy bán ra quý I đạt 777.638 chiếc. Như vậy, xe máy điện đã chiếm tới 9,8% số lượng bán ra trong quý đầu tiên.
Ngoài VinFast đang dẫn đầu về cuộc đua doanh số xe máy điện tại Việt Nam với hơn 10 nghìn chiếc bán ra hàng tháng, các nhà sản xuất khác như Yadea, Pega...cũng dần tìm được nhiều khách hàng hơn. Điều này được kỳ vọng sẽ là động lực thúc đẩy mới cho toàn thị trường xe máy trong tương lai sau khi rớt đáy năm 2020 với chỉ 2.712.615 chiếc (theo VAMM), giảm 16,66% so với năm 2019.