| Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động
học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 A. ĐẶT VẤN ĐỀ Trong giáo dục, quy trình đào tạo được xem như là một hệ thống bao gồm các yêu tố: mục tiêu, chương trình đào tạo, nội dung, hình thức tổ chức dạy học, phương pháp dạy học. Phương pháp dạy học là khâu rất quan trọng bởi lẽ phương pháp dạy học có hợp lý thì hiệu quả của việc dạy học mới cao, phương pháp có phù hợp thì mới có thể phát huy được khả năng tư duy, sáng tạo của người học. Bởi vậy, việc đổi mới giáo dục trước hết là việc đổi mới phương pháp dạy học. Việc đổi mới phương pháp dạy học là vô cùng cần thiết trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay và nó cũng là yêu cầu sát sườn đối với từng trường học. Bàn tay nặn bột là một trong những phương pháp dạy học mới đang được áp dụng rộng rãi ở nhiều nước trên thế giới, là nhân tố quan trọng của việc cải tiến dạy học về kiến thức khoa học tự nhiên ở bậc tiểu học. "Bàn tay nặn bột" là một phương pháp giáo dục tiên tiến, giúp hình thành kiến thức và nhân cách cho trẻ em. Vì thế, nó không chỉ phát huy hiệu quả ở cấp tiểu học mà còn có thể áp dụng cho các cấp giáo dục cao hơn. Đây là một phương pháp dạy học tích cực, thích hợp cho việc giảng dạy các kiến thức khoa học tự nhiên, đặc biệt là đối với bậc tiểu học, khi học sinh đang ở giai đoạn bắt đầu tìm hiểu mạnh mẽ các kiến thức khoa học, hình thành các khái niệm cơ bản về khoa học. Phương pháp dạy học này tập trung phát triển khả năng nhận thức của học sinh, giúp các em tìm ra lời giải đáp cho những thắc mắc trẻ thơ bằng cách tự đặt mình vào tình huống thực tế, từ đó khám phá ra bản chất vấn đề. Thực tiễn dạy học môn khoa học ở trường tiểu học cho thấy, giáo viên còn gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng các phương pháp dạy học. Các phương pháp dạy học truyền thống vẫn chiếm ưu thế, học sinh học tập còn thụ động. Các thí nghiệm trong bài còn mang tính chất minh họa. Giáo viên tự mình trình bày các thí nghiệm thực hành để minh họa cho kiến thức của bài học mà ít tổ chức cho học sinh tham gia Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 1 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 các hoạt động này để các em chiếm lĩnh tri thức khoa học một cách chủ động, thỏa mãn nhu cầu tìm tòi hiểu biết, óc tò mò khoa học của học sinh.Vì vậy các giờ học còn mang tính áp đặt, kiến thức mà học sinh chiếm lĩnh trong giờ học chưa cao. Do vậy, để học sinh học tốt môn khoa học lớp 5, việc sử dụng phương pháp dạy học sao cho đạt hiệu quả cao nhất vẫn là vấn đề cần được giáo viên quan tâm. Một trong những phương pháp có nhiều ưu điểm, đáp ứng được mục tiêu trên và có thể vận dụng tốt vào dạy khoa học ở các lớp 4-5 là phương pháp Bàn tay nặn bột. Trong những năm gần đây, phương pháp Bàn tay nặn bột bước đầu được Bộ GD&ĐT đưa vào dạy thử nghiệm ở một số trường tiểu học. Năm học 2013-2014, phương pháp dạy học này chính thức chuyển từ thí điểm sang dạy đại trà ở cấp Tiểu học trên cả nước. Qua thực tế trực tiếp giảng dạy và dự giờ thăm lớp của bạn bè đồng nghiệp, bản thân tôi đã đúc rút được một số kinh nghiệm đáng kể khi áp dụng phương pháp dạy học này vào dạy môn Khoa học lớp 5 nên tôi mạnh dạn trình bày bản sáng kiến: Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh trong dạy môn Khoa học lớp 5 góp phần không ngừng đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng dạy học, giáo dục toàn diện cho học sinh. B. NỘI DUNG I. THỰC TRẠNG: Phương pháp dạy học "Bàn tay nặn bột" là sự quy trình hóa một cách logic phương pháp dạy học, dẫn dắt học sinh đi từ chưa biết đến biết. Giáo viên sẽ cho học sinh tiếp xúc với hiện tượng, sau đó giúp các em giải thích bằng cách tự mình tiến hành nghiên cứu qua thực nghiệm. Nhờ đó, học sinh sẽ hình thành khả năng suy luận theo phương pháp nghiên cứu từ nhỏ, và điều này sẽ góp phần không nhỏ trong sự hình thành tác phong và phương pháp làm việc của các em khi trưởng thành. Cũng như các phương pháp dạy học tích cực khác Bàn tay nặn bột luôn coi học sinh là trung tâm của quá trình nhận thức, chính các em là người tìm ra câu trả lời và lĩnh hội kiến thức dưới sự giúp đỡ của giáo viên. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 2 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 Trên thực tế, phương pháp Bàn tay nặn bột không hoàn toàn là mới đối với các giáo viên. Về cơ bản, đây là phương pháp tổng hợp của các phương pháp dạy học trước đây mà giáo viên đã từng tiếp xúc như: phương pháp giảng dạy giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học tích cực... nhưng đây lại là một phương pháp dạy học đòi hỏi sự linh hoạt, sáng tạo của giáo viên và học sinh. Quá trình thực hiện giảng dạy trên lớp và dự giờ các tiết dạy của đồng nghiệp tôi rút ra thực trạng chung như sau: 1) Thuận lợi: Thuận lợi dễ nhìn thấy nhất là đội ngũ giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát luôn đi đầu trong việc đổi mới phương pháp dạy học nên họ đã tiếp thu rất nhanh phương pháp Bàn tay nặn bột. Nhiều giáo viên đã tự nghiên cứu, tìm hiểu về phương pháp này trước đó nên việc lĩnh hội những điều cơ bản của Bàn tay nặn bột không có gì khó khăn. Mặt khác, theo chỉ đạo của sở GD&ĐT Nghệ An cũng như Phòng GD&ĐT Quỳnh Lưu, giáo viên có thể lựa chọn một số bài dạy để sử dụng phương pháp này chứ không phải là tất cả bài dạy của bộ môn phải thực hiện. Việc ứng dụng phương pháp Bàn tay nặn bột vào dạy học đòi hỏi giáo viên phải đầu tư, suy nghĩ nhiều hơn vào bài giảng, từ đó giúp cho giáo viên nâng cao kỹ năng tổ chức, thực hành thí nghiệm; còn đối với học sinh thì vui hơn, tích cực hơn. Tiết học từ đó trở nên sinh động, tất cả cùng làm việc với nhau, hài hòa giữa thầy và trò. Bên cạnh khơi dậy niềm say mê, hứng thú, giáo viên còn tạo được nhiều cảm xúc cho học sinh qua từng tiết học. Trong những năm gần đây, trường Tiểu học Cầu Giát thực hiện mô hình trường học mới Việt Nam (VNEN). Học theo mô hình VNEN, thường dùng bàn ghế cá nhân có thể bố trí thay đổi linh hoạt cho phù hợp với hoạt động học tập trong tiết học, thậm chí theo yêu cầu sư phạm của từng phần trong tiết học. Học sinh chủ yếu được tổ Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 3 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 chức học tập theo nhóm, mỗi nhóm 4-6 em, nhóm trưởng điều hành hoạt động của các thành viên trong nhóm mình. 2) Khó khăn: Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp Bàn tay nặn bột cũng gặp nhiều khó khăn. Để thực hiện phương pháp này, giáo viên phải có kiến thức khoa học tự nhiên vững vàng và khả năng linh hoạt để ứng phó với mọi tình huống bất ngờ xảy ra trong tiết học. Hai điều này không phải giáo viên tiểu học nào cũng có được. Về phía học sinh, các em phải có vốn kiến thức thực tế phong phú, phải chủ động học tập, phải năng động, sáng tạo. Ngay từ bước tiến hành đầu tiên, giáo viên phải tìm được tình huống có vấn đề liên quan đến bài học để khơi gợi sự khao khát tìm hiểu cái mới lạ từ học sinh. Điều này không hề đơn giản. Người thầy phải có kiến thức vững và nhanh nhạy mới tìm ra được tình huống phù hợp với bài học, với đối tượng là học sinh tiểu học. Khi đã có được tình huống nêu vấn đề nhưng học sinh lại không tìm ra được vấn đề cốt lõi cần tìm hiểu thì đòi hỏi giáo viên phải nhanh chóng, khéo léo để đưa về vấn đề cần học. Dạy học theo phương pháp này đòi hỏi giáo viên phải có tầm hiểu biết rộng, có sự chuẩn bị công phu cho mỗi giờ học từ dụng cụ thí nghiệm, trang thiết bị học tập đến các tình huống có thể xảy ra trong quá trình học sinh làm thí nghiệm. Bởi khi bắt tay vào làm thí nghiệm, khi thấy có bất cứ hiện tượng gì xảy ra, các em đều đặt ngay câu hỏi tại sao ?. Điều này đòi hỏi giáo viên phải nắm vững kiến thức để cùng các em giải đáp các thắc mắc, lý giải các hiện tượng một cách khoa học. Cái khó của phương pháp Bàn tay nặn bột hiện nay đó là giáo viên phải đầu tư nhiều hơn vào bài giảng, các hoạt động thí nghiệm phải được làm trước để lấy kết quả, đôi khi phải làm đi làm lại nhiều lần. Điều này đòi hỏi giáo viên phải thật sự yêu thích mới đầu tư thời gian, công sức cho phương pháp đổi mới này. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 4 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 Một khó khăn nữa trong việc áp dụng phương pháp Bàn tay nặn bột này là số lượng học sinh/lớp học của trường quá đông. Sĩ số học sinh trong lớp đông sẽ khó khăn cho việc tổ chức học tập theo nhóm, hoạt động tham quan, dã ngoại, điều tra thực tế cho học sinh. Đây còn là một khó khăn lớn không chỉ có ở trường Tiểu học Cầu Giát chúng tôi mà là khó khăn chung. Ở một số bài lượng kiến thức cần truyền tải cho học sinh tương đối nhiều, thời gian 35- 40 phút dạy học theo phương pháp "Bàn tay nặn bột" là không đủ, đa phần kéo dài hơn so với quy định nên ảnh hưởng đến các tiết học khác. Ngoài ra, thiết bị phục vụ cho thí nghiệm ở các trường hiện nay chưa đầy đủ, việc sáng tạo thiết kế các đồ dùng dạy học theo phương pháp "Bàn tay nặn bột" còn gặp nhiều khó khăn với cả giáo viên và học sinh. Dạy học theo phương pháp "Bàn tay nặn bột" những học sinh có học lực dưới trung bình sẽ khó tiếp thu bài giảng, các em chưa nắm chắc lý thuyết của bài học sẽ vất vả trong thực hành, thực nghiệm. Các em khó hòa nhập với học sinh khá giỏi khi tham gia thảo luận nhóm. Ngoài ra còn có một số khó khăn sau: - Phương pháp Bàn tay nặn bột là mô ̣t phương pháp dạy học mới triển khai, thời gian tập huấ n, nghiên cứu còn hạn chế nên trong việc thực hiện còn gặp nhiề u khó khăn. - Nguồn tài liêụ bổ trơ ̣ cho hoa ̣t đô ̣ng tım ̀ tòi, khám phá của ho ̣c sinh còn ha ̣n chế . - Tiêu chí đánh giá tiết dạy theo quy định hiện hành ở một số nội dung khó áp dụng để đánh giá tiết dạy theo phương pháp này do hết thời gian quy định nhưng vẫn chưa kết thúc bài học. II. GIẢI PHÁP THỰC HIỆN:: Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 5 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 1. Giáo viên phải nắm chắc cơ sở sư phạm của tiến trình dạy học: Muốn xây dựng được quy trình dạy học theo Phương pháp Bàn tay nặn bột, giáo viên phải nắm chắc cơ sở sư phạm của tiến trình dạy học theo phương pháp này. Cụ thể như sau: - Phương pháp Bàn tay nặn bột đề xuất một tiến trình sư phạm, ưu tiên xây dựng những tri thức (hiểu biết, kiến thức) bằng khai thác, thực nghiệm và thảo luận. - Đó là sự thực hành khoa học bằng hành động, hỏi đáp, tìm tòi, thực nghiệm, xây dựng tập thể chứ không phải phát biểu lại các kiến thức có sẵn xuất phát từ sự ghi nhớ thuần túy. - Học sinh tự mình thực hiện các thí nghiệm, các suy nghĩ và thảo luận để hiểu được các kiến thức cho chính mình. - Học sinh học tập nhờ hành động, cuốn hút mình trong hành động. Học sinh học tập tiến bộ dần bằng cách tự nghi vấn; Học sinh học tập bằng hỏi đáp với các học sinh cùng lớp (theo nhóm làm việc 2 người hoặc với nhóm lớn), bằng cách trình bày quan điểm cá nhân của mình, đối lập với quan điểm của bạn và về các kết quả thực nghiệm để kiểm tra sự đúng đắn và tính hiệu lực của nó. - Tùy theo tình hình, từ một câu hỏi của học sinh có thể đề xuất những tình huống cho phép tìm tòi một cách có lí lẽ; giáo viên hướng dẫn học sinh chứ không làm thay; giáo viên giúp đỡ học sinh làm sáng tỏ và thảo luận quan điểm của mình, đồng thời chú ý tuân thủ việc nắm bắt ngôn ngữ; giáo viên cho học sinh phát biểu những kết luận có ý nghĩa từ các kết quả thu được, đối chiếu chúng với các kiến thức khoa học; giáo viên điều hành hướng dẫn học sinh tập luyện để tiến bộ dần. - Các buổi học ở lớp được tổ chức xung quanh các chủ đề theo hướng tiến trình có thể đồng thời giúp học sinh tiếp thu được kiến thức, hiểu được phương pháp tiến hành và rèn luyện được ngôn ngữ viết và nói. Một thời lượng đủ cần thiết cho phép nắm bắt, tái tạo và tiếp thu một cách bền vững nội dung kiến thức. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 6 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 2. Giáo viên phải nắm được các bước và cách thức tiến hành các bước của tiến trình dạy học: Hiện nay, có nhiều tài liệu trình bày khác nhau về số bước của quy trình dạy học theo phương pháp Bàn tay nặn bột. Có tài liệu trình bày theo 11 bước, 8 bước nhưng cũng có tài liệu trình bày theo 5 bước (thực chất là sự ghép gộp các bước từ quy trình 11 bước). Căn cứ vào tình hình thực tiễn, tôi đã lựa chọn tiến trình sư phạm của phương pháp Bàn tay nặn bột theo 5 bước để dễ thể hiện hơn trên giáo án, khi trao đổi thảo luận cùng đồng nghiệp và để thuận tiện hơn khi trực tiếp hướng dẫn tổ chức các hoạt động của học sinh. Sau đây tôi xin trình bày cụ thể tiến trình sư phạm của phương pháp Bàn tay nặn bột theo 5 bước, với mỗi bước có kèm theo ví dụ minh họa mà thực tế tôi đã thực hiện để hướng dẫn học sinh chiếm lĩnh kiến thức như sau: Bước 1: Tình huống xuất phát và câu hỏi nêu vấn đề - Tình huống xuất phát hay tình huống nêu vấn đề là khâu quan trọng đầu tiên để tạo tình huống xuất phát như một cách nhập vào bài dạy. Tình huống xuất phát càng rõ ràng thì việc dẫn nhập cho câu hỏi nêu vấn đề càng dễ. - Khi đưa ra tình huống xuất phát thì nhiệm vụ của học sinh là quan sát suy nghĩ còn giáo viên chủ động đưa ra một tình huống mở có liên quan đến vấn đề khoa học đặt ra. - Tình huống xuất phát hay câu hỏi nêu vấn đề cần đảm bảo ngắn gọn, gần gũi, dễ hiểu, phù hợp với trình độ, gây mâu thuẫn nhận thức và kích thích tính tò mò, thích tìm tòi, nghiên cứu của học sinh. Vì vậy để thực hiện thành công tiết dạy theo phương pháp Bàn tay nặn bột thì khâu quan trọng đầu tiên là tạo tình huống xuất phát cho bài dạy. Ví dụ: Khi dạy kiến thức về: Tính chất của nhôm (Khoa học lớp 5) Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 7 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 Để tạo tình huống xuất phát và câu hỏi nêu vấn đề thì tôi tiến hành như sau: - Đưa ra miếng nhôm, hỏi đáp: - Trên tay Thầy có gì? (một miếng kim loại) - Các em đoán xem đây là kim loại gì? (nhôm) - Mời các em cùng giơ 1 đồ vật cũng bằng nhôm lên. - Nhìn vào các đồ vật bằng nhôm này, các em muốn hỏi điều gì? (Nhôm ở đâu ra? Màu sắc, độ sáng, cứng hay dẻo, công dụng?...). GV: Tất cả những điều các em muốn hỏi như vừa nói chính là nguồn gốc, tính chất và công dụng của nhôm. Vậy nhôm có nguồn gốc, tính chất và công dụng như thế nào? Đó chính là nội dung bài học hôm nay. Qua thực tế, tôi đã áp dụng phương pháp Bàn tay nặn bột, khi đặt câu hỏi cho học sinh cần lưu ý một số vấn đề sau: - Khi đặt câu hỏi nên để một thời gian ngắn cho học sinh suy nghĩ hoặc có thời gian trao đổi nhanh với các học sinh khác, từ đó giúp học sinh tự tin hơn khi trình bày và trình bày mạch lạc hơn khi có thời gian chuẩn bị. - Khi nêu câu hỏi, cần nói to, rõ ràng. Nếu trường hợp học sinh chưa nghe rõ câu hỏi thì phải nhắc lại, tuy nhiên không nên nhắc lại nhiều lần vì làm như vậy sẽ làm phân tán học sinh (cắt tạm thời suy nghĩ của học sinh) do học sinh tưởng rằng giáo viên đưa ra câu hỏi mới. - Câu hỏi không nên quá dài vì như vậy học sinh sẽ không thể nắm bắt yêu cầu của câu hỏi. - Đối với các câu hỏi gợi ý, nên đặt câu hỏi ngắn, yêu cầu trong một phạm vi hẹp mà mình muốn gợi ý cho học sinh. Nếu là những câu hỏi gợi ý cho một nhóm khi các học sinh đang thảo luận thì chỉ nên hỏi với một âm lượng vừa đủ cho nhóm này nghe để tránh phân tán suy nghĩ của các nhóm khác không liên quan. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 8 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 Bước 2: Bộc lộ biểu tượng ban đầu - Hình thành biểu tượng ban đầu là bước quan trọng, đặc trưng của phương pháp BTNB. Biểu tượng ban đầu của học sinh thường là quan niệm hay khái quát chung chung về sự vật hiện tượng, có thể sai hoặc chưa thực sự chính xác về mặt khoa học - Để giúp học sinh mạnh dạn tự tin khi bộc lộ quan niệm ban đầu, tôi luôn chú ý các vấn đề sau: + Khuyến khích tất cả học sinh đều có thói quen và trách nhiệm trình bày ý kiến của mình. + Khi yêu cầu học sinh trình bày biểu tượng ban đầu, tôi yêu cầu nhiều hình thức biểu hiện của học sinh, có thể là bằng lời nói (thông qua phát biểu cá nhân), bằng cách viết hay vẽ để biểu hiện suy nghĩ trong quyển vở thí nghiệm của mình. (Chú ý: Phương pháp Bàn tay nặn bột sử dụng vở thực hành như là một phương tiện để rèn luyện ngôn ngữ viết cho học sinh trong quá trình học tập các kiến thức khoa học, tập làm quen với ghi chép một cách khoa học các thông tin thu nhận được trong giờ học. Vì vậy, giáo viên phải lưu ý trong việc rèn cho học sinh kỹ năng trình bày biểu tượng ban đầu theo nhiều hình thức như đã nên trên.) Ví dụ : Khi dạy kiến thức: Cấu tạo bên trong của hạt. Để học sinh bộc lộ quan điểm ban đầu của mình về cấu tạo bên trong của hạt đậu thì tôi đã tiến hành như sau: H:Trong hạt đậu có những gì ? Em hãy suy nghĩ và vẽ vào vở thí nghiệm hình vẽ mô tả bên trong hạt đậu. Học sinh phải có nhiệm vụ đó là có thể mô tả bằng hình vẽ, có thể mô tả bằng lời hay thể hiện suy nghĩ của bản thân. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 9 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 Trong thời gian học sinh viết, vẽ các ý kiến của mình vào vở thí nghiệm, tôi tranh thủ quan sát nhanh để tìm ra các hình vẽ (Các biểu tượng ban đầu) khác nhau, tôi chú ý không nhất thiết để ý tới các hình vẽ đúng và cần phải chú trọng đến các hình vẽ sai ( Vì đây là biểu tượng ban đầu ngây thơ của các em.) H1: Trong hạt đậu có nhiều hạt nhỏ. H2: Trong hạt đậu có cây con với lá và rễ. H3. Trong hạt đậu có cây đậu nở hoa và có nhiều hạt đậu khác. H4. Trong hạt đậu có nhiều hạt đậu nhỏ có rễ. H5, 7, 9.Trong hạt đậu có nhiều hạt đậu nhỏ. H6,8. Trong hạt đậu có một cây đậu nhỏ với đầy đủ thân lá, rễ... Nếu một vài học sinh nào đó nêu ý kiến đúng, tôi không vội vàng khen ngợi hoặc có những biểu hiện chứng tỏ ý kiến đó là đúng. Biểu tượng ban đầu của học sinh càng đa dạng, phong phú, càng sai lệnh với kiến thức đúng thì tiết học càng sôi nổi, thú vị, gây hứng thú cho học sinh và ý đồ dạy học của giáo viên càng dễ thực hiện hơn. Sau khi có các biểu tượng ban đầu khác nhau, phù hợp với ý đồ dạy học, tôi giúp học sinh phân tích những điểm giống và khác nhau cơ bản giữa các ý kiến, từ đó hướng dẫn cho học sinh đặt câu hỏi cho những sự khác nhau đó. Bước 3: Đề xuất câu hỏi và phương án thí nghiệm Từ những khác biệt và phong phú về biểu tượng ban đầu của học sinh, tôi giúp học sinh đề xuất các câu hỏi từ những sự khác biệt đó, từ đó đề xuất các thí nghiệm. Ở bước này, tôi tiến hành qua 3 bước như sau: + Trước hết tôi khéo léo chọn lựa một số biểu tượng ban đầu khác biệt trong lớp để giúp học sinh so sánh, từ đó giúp học sinh đặt câu hỏi liên quan đến nội dung bài học. Đây là một bước khá khó khăn vì giáo viên cần phải chọn lựa các biểu tượng Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 10 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 ban đầu tiêu biểu trong số hàng chục biểu tượng của học sinh một cách nhanh chóng theo mục đích dạy học, đồng thời linh hoạt điều khiển thảo luận của học sinh nhằm giúp học sinh đề xuất các câu hỏi (ở bước 3) từ những sự khác biệt đó theo ý đồ dạy học. Việc chọn lựa các biểu tượng ban đầu không tốt sẽ dẫn đến việc so sánh và đề xuất câu hỏi của học sinh gặp khó khăn. Sau đây là cách xử lý của tôi trong các tình huống cụ thể như sau: * Đối với các biểu tượng ban đầu được học sinh biểu hiện bằng lời, tôi đã chọn lựa một số ý kiến tiêu biểu và ghi chú lên bảng (Chọn một góc thích hợp trên bảng để viết các biểu tượng ban đầu của học sinh). Khuyến khích các học sinh có ý kiến khác so với các ý kiến đã được nêu bằng cách đưa ra các gợi ý như: - Em nào có ý kiến khác với ý kiến trên ? - Ngoài các ý kiến vừa rồi, em nào có ý kiến khác? Những gợi ý như vậy vừa kích thích các học sinh có ý kiến khác nêu lên quan điểm của mình đồng thời tránh mất thời gian với các ý kiến trùng nhau của các học sinh. * Đối với biểu tượng ban đầu được học sinh đưa ra bằng hình vẽ trong vở thí nghiệm, tôi chọn một số học sinh có biểu tượng ban đầu tiêu biểu để yêu cầu vẽ lại trên bảng hoặc mượn một số cuốn vở rồi vẽ lại nhanh trên bảng hình vẽ của học sinh hoặc nhận xét nhanh rồi ghi chú những điểm đặc trưng đó. Tùy thuộc vào thời gian để lựa chọn phương án thích hợp. Trường hợp có máy chiếu sách thì tôi chỉ cần đặt vở của học sinh lên máy là có thể phóng to hình vẽ trong vở thí nghiệm lên màn hình cho cả lớp xem. * Đối với các biểu tượng ban đầu phức tạp (nghĩa là ý kiến ban đầu là những mô tả phức tạp, bao gồm nhiều ý, những hình vẽ phức tạp), tôi cho học sinh làm việc theo nhóm hai người hoặc nhóm nhỏ sau khi làm việc cá nhân (với thời gian ngắn) để chọn lọc lại ý tưởng. Làm như vậy sẽ có thời gian lựa chọn biểu tượng ban đầu trong lớp phù hợp với ý đồ dạy học, đồng thời giúp học sinh có thời gian suy nghĩ thêm về Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 11 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 ý kiến của mình, so sánh ý kiến cá nhân với các thành viên trong nhóm hay đối với học sinh khác (trường hợp nhóm hai người). + Khi lựa chọn biểu tượng ban đầu: - Không chọn hoàn toàn các biểu tượng ban đầu đúng với câu hỏi. - Không lựa chọn hoàn toàn các biểu tượng ban đầu sai so với câu hỏi. - Nên lựa chọn các biểu tượng vừa đúng vừa sai, chỉ cần chọn một biểu tượng ban đầu đúng với câu hỏi (nếu có), vì đa số các biểu tượng ban đầu đều sai so với kiến thức vì học sinh chưa được học kiến thức. - Tuyệt đối không có bình luận hay nhận xét gì về tính đúng sai của các ý kiến ban đầu (biểu tượng ban đầu) của học sinh . - Khi viết (đối với biểu tượng ban đầu bằng lời), vẽ hay gắn hình vẽ của học sinh (đối với các biểu tượng ban đầu biểu diễn bằng hình vẽ) lên bảng, giáo viên nên chọn một vị trí thích hợp, dễ nhìn và đảm bảo không ảnh hưởng đến các phần ghi chép khác. Giữ nguyên các biểu tượng ban đầu này để đối chiếu và so sánh sau khi hình thành kiến thức cho học sinh ở bước 5 của tiến trình phương pháp. + Sau khi lựa chọn được một số biểu tượng ban đầu khác biệt của học sinh theo ý đồ dạy học, tôi tiếp tục cho học sinh đề suất các câu hỏi nghi vấn, những băn khoăn, thắc mắc cần tìm hiểu về đối tượng. Ví dụ : Khi dạy kiến thức: Cấu tạo bên trong của hạt. Tôi hướng dẫn học sinh đặt câu hỏi nghi vấn như sau: - Có phải bên trong hạt đậu có nhiều hạt đậu nhỏ không ? - Có phải có cây đậu nhỏ nở hoa bên trong hạt đậu không ? - Có phải bên trong hạt đậu có nhiều hạt đậu nhỏ có rễ không ? Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 12 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 - Sau khi học sinh đề suất các câu khỏi nghi vấn, tôi gợi ý cho học sinh so sánh các biểu tượng giống (đồng thuận với các ý kiến đại diện) hoặc khác nhau (không nhất trí giữa các ý kiến) của các biểu tượng ban đầu. Từ những sự khác nhau cơ bản đó, tôi giúp học sinh đề xuất các câu hỏi. Như vậy việc làm rõ các điểm khác nhau giữa các ý kiến ban đầu trước khi học kiến thức của học sinh là một mấu chốt quan trọng. Các biểu tượng ban đầu càng khác nhau thì học sinh càng bị kích thích ham muốn tìm tòi chân lý (kiến thức). - Đôi khi có những đặc điểm khác biệt rõ rệt nhưng lại không liên quan đến kiến thức bài học được học sinh nêu ra thì tôi khéo léo giải thích cho học sinh ý kiến đó rất thú vị nhưng trong khuôn khổ kiến thức của lớp mà các em đang học chưa đề cập đến vấn đề đó bằng cách đại loại như: "Ý kiến của em rất thú vị nhưng trong chương trình học ở lớp 5 của chúng ta chưa đề cập tới. Các em sẽ được tìm hiểu ở các bậc học cao hơn (hay các lớp sau)". c. Đề xuất thí nghiệm nghiên cứu: - Khi đặt ra câu hỏi rồi, khi đề ra hình vẽ rồi thì bây giờ học sinh phải đề ra cách thực hiện để kiểm chứng xem giả thuyết của mình có đúng không. Nhóm 1,2,3,4 đưa ra giả thuyết như vậy, bây giờ phải đề xuất phương án kiểm tra thực hành thí nghiệm xem những phương án nào là phương án đúng. Ví dụ : Khi dạy kiến thức: Cấu tạo bên trong của hạt. Học sinh đề xuất phương án thực nghiệm nghiên cứu : + Phương án thứ nhất: là bổ hạt đậu đó ra (Ở đây chúng ta chú ý là tách hạt đậu ra để tránh cái thay đổi cấu tạo bên trong hạt đậu. Tức là tách hạt đậu ra để quan sát bên trong) + Phương án thứ hai: Là xem hình vẽ trong sách giáo khoa. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 13 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 + Phương án thứ ba: Là xem tranh vẽ khoa học chụp hình cấu tạo bên trong hạt đậu. + Phương án thứ tư: Đi điều tra phỏng vấn . - Từ các câu hỏi được đề xuất, tôi nêu câu hỏi cho học sinh, đề nghị các em đề xuất thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu để tìm câu trả lời cho các câu hỏi đó. Các câu hỏi có thể là: "Theo các em làm thế nào để chúng ta tìm câu trả lời cho các câu hỏi nói trên?"; "Bây giờ các em hãy suy nghĩ để tìm phương án giải quyết các câu hỏi mà lớp mình đặt ra!" - Phương án tìm câu trả lời hay thí nghiệm kiểm chứng đều xuất phát từ những sự khác biệt của các ý tưởng ban đầu (biểu tựong ban đầu) của học sinh. Vì vậy, tôi đã xoáy sâu vào các điểm khác biệt gây tranh cãi đó để giúp học sinh tự đặt câu hỏi thắc mắc và thôi thúc học sinh đề xuất các phương án để tìm ra câu trả lời. - Một số phương án tìm câu trả lời có thể không phải làm thí nghiệm mà tìm câu trả lời bằng cách nghiên cứu các tài liệu, hoặc quan sát (trên vật thật, trên mô hình, tranh vẽ khoa học). - Khi học sinh đề xuất phương án tìm câu trả lời, tôi không vội vàng nhận xét phương án đó đúng hay sai mà chỉ hỏi ý kiến các học sinh khác nhận xét, phân tích. Nếu các học sinh khác không trả lời được thì giáo viên gợi ý những mâu thuẫn mà phương án đó không đưa ra câu trả lời được nhằm gợi ý để học sinh tự rút ra nhận xét và loại bỏ phương án. - Nếu ý kiến của học sinh nêu lên có ý đúng nhưng ngôn từ chưa chuẩn xác hoặc diễn đạt chưa rõ thì tôi gợi ý và từng bước giúp học sinh hoàn thiện diễn đạt. Ngoài ra có thể yêu cầu các học sinh khác chỉnh sửa cho rõ ý. Đây là một vấn đề quan trọng trong việc rèn luyện ngôn ngữ cho học sinh . - Trường hợp học sinh đưa ra ngay thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu đúng nhưng vẫn còn nhiều phương án khác khả thi thì tôi tiếp tục hỏi các học sinh khác để làm Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 14 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 phong phú phương án tìm câu trả lời. Tôi nhận xét trực tiếp nhưng yêu cầu các học sinh khác cho ý kiến về phương pháp mà học sinh đó nêu ra. Phương pháp Bàn tay nặn bột khuyến khích học sinh tự đánh giá ý kiến của nhau hơn là của giáo viên nhận xét. - Sau khi học sinh đề xuất phương án thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu, tôi nêu nhận xét chung và quyết định tiến hành phương án thí nghiệm đã chuẩn bị sẵn. Trường hợp học sinh không đưa ra được phương án thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu thích hợp, tôi gợi ý hoặc đề xuất cụ thể phương án nếu gợi ý mà học sinh chưa nghĩ ra. Bước 4: Tiến hành thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu Để nâng cao hiệu quả thực hành thí nghiệm theo tinh thần của phương pháp BTNB thì cần có phòng thí nghiệm riêng và có tử đựng dụng cụ, vật liệu thí nghiệm nhưng do nhà trường hiện nay chưa có phòng thí nghiệm riêng nên tôi đã mạnh dạn tham mưu với nhà trường trang bị thêm cho mỗi lớp một tủ đựng đồ dùng dạy học cố định (kính lúp, tranh ảnh, mô hình, cân, bơm tay, kéo cắt dây...). Ngoài ra ra còn huy động từ học sinh sưu tầm thêm một số vật dụng thí nghiệm. Khi tiến hành thực hiện thí nghiệm, cần nêu rõ yêu cầu và mục đích thí nghiệm hoặc yêu cầu học sinh cho biết mục đích thí nghiệm chuẩn bị tiến hành để làm gì? Lúc này, tôi mới phát các dụng cụ và vật liệu thí nghiệm tương ứng với hoạt đông. Khi học sinh làm thí nghiệm thì tôi đã kiên trì, không vội vàng thúc dục học sinh hay hướng dẫn ngay khi học sinh làm sai mà cần động viên học sinh tiếp tục khám phá bằng nhiều phương án thí nghiệm khác nhau. Trong trường hợp cần thiết, mà thấy nhóm hoặc học sinh nào làm sai theo yêu cầu thì tôi chỉ nhắc nhỏ trong nhóm đó hoặc với riêng học sinh đó, không nên thông báo lớn tiếng chung cho cả lớp vì làm như vậy sẽ phân tán tư tưởng và ảnh hưởng đến công việc của các nhóm học sinh khác. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 15 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 Từ các phương án thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu mà học sinh nêu ra, tôi đã khéo léo nhận xét và lựa chọn thí nghiệm để học sinh tiến hành. Ưu tiên thực hiện thí nghiệm trực tiếp trên vật thật. Một số trường hợp không thể tiến hành thí nghiệm trên vật thật có thể làm cho mô hình, hoặc cho học sinh quan sát tranh vẽ. Đối với phương pháp quan sát, tôi cho học sinh quan sát vật thật trước, sau đó mới cho học sinh quan sát tranh vẽ khoa học hay mô hình để phóng to những đặc điểm không thể quan sát rõ trên vật thật. Chú ý yêu cầu học sinh thực hiện độc lập các thí nghiệm trong trường hợp các thí nghiệm được thực hiện theo từng cá nhân. Nếu thực hiện theo nhóm thì cũng yêu cầu tương tự như vậy. Thực hiện độc lập theo cá nhân hay nhóm để tránh việc học sinh nhìn và làm theo cách của nhau, thụ động trong suy nghĩ và cũng tiện lợi cho giáo viên phát hiện các nhóm hay các cá nhân xuất sắc trong thực hiện thí nghiệm nghiên cứu, đặc biệt là các thí nghiệm được thực hiện với các dụng cụ, vật liệu thí nghiệm giống nhau nhưng nếu bố trí thí nghiệm không hợp lý sẽ không thu được kết quả thí nghiệm như ý. Lưu ý học sinh ghi chép vật liệu thí nghiệm, cách bố trí và thực hành thí nghiệm (mô tả bằng lời hay vẽ sơ đồ), ghi chú lại kết quả thực hiện thí nghiệm, kết luận sau đó ghi vào vở thí nghiệm. Phần ghi chép này, tôi để học sinh ghi chép tự do, không nên gò bó và có khuôn mẫu quy định, nhất là đối với những lớp mới làm quen với phương pháp Bàn tay nặn bột. Đối với các thí nghiệm phức tạp thì tôi đã thiết kế một mẫu sẵn để học sinh điền kết quả thí nghiệm, vật liệu thí nghiệm. Ví dụ : Khi dạy kiến thức: Cấu tạo bên trong của hạt. - Sau khi quan sát, tôi yêu cầu học sinh vẽ lại hình vẽ đã quan sát và ghi chú thích các bộ phận bên trong của hạt đậu. Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 16 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 - Nếu học sinh chưa chú thích đúng hình vẽ quan sát thì tôi không vội chỉnh sửa ngôn ngữ. Học sinh quan sát gì,chú thích gì thì đó là quyền của học sinh, tôi không chỉnh sửa. - Qua việc quan sát thì học sinh tự làm việc đó. - Sau khi cả lớp thực hiện xong quan sát hình vẽ, chú thích xong hình vẽ thì tôi cho học sinh quan sát thêm một bức tranh phóng to cấu tạo bên trong của hạt đậu có chú thích và phóng lên màn hình máy chiếu hoặc cho học sinh quan sát hình vẽ trong sách giáo khoa. Bước 5: Kết luận, hợp thức hóa kiến thức Sau khi thực hiện thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu, các câu trả lời dần dần được giải quyết, kiến thức được hình thành, tuy nhiên vẫn chưa có hệ thống hoặc chưa chuẩn xác một cách khoa học. Tôi tóm tắt, kết luận và hệ thống lại để học sinh ghi vào vở coi như là kiến thức của bài học. Trước khi kết luận chung, tôi khắc sâu kiến thức cho học sinh bằng cách cho học sinh nhìn lại, đối chiếu lại với các ý kiến ban đầu (biểu tượng ban đầu) trước khi học kiến thức. Như vậy từ những quan niệm ban đầu sai lệch, sau quá trình thí nghiệm tìm tòi - nghiên cứu, chính học sinh tự phát hiện ra mình sai hay đúng mà không phải do giáo viên nhận xét một cách áp đặt. Chính học sinh tự phát hiện những sai lệch trong nhận thức và tự sửa chữa, thay đổi một cách chủ động. Những thay đổi này sẽ giúp học sinh ghi nhớ lâu hơn, khắc sâu kiến thức. Tôi xin được tổng hợp tóm tắt Tiến trình dạy học theo 5 bước cũng như kĩ thuật dạy học của Phương pháp Bàn tay nặn bột theo bảng sau: Các bước Bước 1: Tình huống xuất Nhiệm vụ của học sinh (HS) - Quan sát, suy nghĩ. Nhiệm vụ của giáo viên (GV) - GV chủ động đưa ra một tình huống mở có liên quan đến vấn đề Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 17 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 khoa học đặt ra. phát và câu hỏi nêu vấn đề - Câu hỏi nêu vấn đề đảm bảo ngắn gọn, gần gũi, dễ hiểu, phù hợp với trình độ, gây mâu thuẫn nhận thức và kích thích tính tò mò, thích tìm tòi, nghiên cứu Bước 2: - Bộc lộ quan niệm ban đầu - GV cần: Khuyến khích HS nêu Bộc lộ quan nêu những suy nghĩ từ đó những suy nghĩ.bằng nhiều cách niệm ban đầu hình thành câu hỏi, giả nói, viết, vẽ. của học sinh thuyết. ..bằng nhiều cách - GV quan sát nhanh để tìm các nói, viết, vẽ. hình vẽ khác biệt. Đây là bước quan trọng - GV không nhất thiết phải chú ý đặc trưng của PP BTNB. tới các quan niệm đúng, cần phải chú trọng đến các quan niệm sai. Bước 3: a. Đề xuất câu hỏi - GV giúp học sinh đề xuất câu Đề xuất câu hỏi - Từ các khác biệt và phong hỏi liên quan đến nội dung bài hay giả thuyết phú về biểu tượng ban đầu, học. và thiết kế HS đề xuất câu hỏi liên quan - Kiểm soát lời nói, cấu trúc câu phương án thực đến nội dung bài học. hỏi, chính xác hoá từ vựng của học sinh. nghiệm b, Đề xuất phương án thực - GV đặt câu hỏi đề nghị HS đề nghiệm xuất thực nghiệm tìm tòi nghiên cứu để trả lời cho câu hỏi đó. - Bắt đầu từ những vấn đề - GV ghi lại các cách đề xuất của học sinh (không lặp lại). Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 18 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 khoa học được xác định, HS - GV nhận xét chung và quyết xây dựng giả thuyết. định tiến hành PP thí nghiệm đã - HS trình bày các ý tưởng chuẩn bị sẵn. của mình, đối chiếu nó với (Nếu HS chưa đề xuất được GV những bạn khác. có thể gợi ý hay đề xuất phương án cụ thể. Chú ý làm rõ và quan tâm đến sự khác biệt giữa các ý kiến). Bước 4: HS hình dung có thể kiểm Tiến hành thí chứng các giả thuyết bằng nghiệm tìm tòi - - Nêu rõ yêu cầu, mục đích thí nghiệm sau đó mới phát các dụng nghiên cứu cụ và vật liệu thí nghiệm thí nghiệm (Ưu tiên thí nghiệm trực tiếp trên vật thật). - GV bao quát và nhắc nhở các nhóm chưa thực hiện, hoặc thực hiện sai - GV tổ chức việc đối chiếu các ý quan sát kiến sau một thời gian tạm đủ mà HS có thể suy nghĩ điều tra nghiên cứu tài liệu. - GV khẳng định lại các ý kiến về phương pháp kiểm chứng giả thuyết mà HS đề xuất. - HS sinh ghi chép lại vật liệu thí nghiệm, cách bố trí, và thực hiện thí nghiệm (mô tả - GV không chỉnh sửa cho học sinh bằng lời hay hình vẽ). Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 19 Sử dụng phương pháp Bàn tay nặn bột nhằm phát huy tính tích cực, chủ động học tập môn Khoa học của học sinh lớp 5 - HS kiểm chứng các giả thuyết của mình bằng một hoặc các phương pháp đã hình dung ở trên (thí nghiệm, quan sát, điều tra, nghiên cứu - GV tập hợp các điều kiện thí nghiệm nhằm kiểm chứng các ý tưởng nghiên cứu được đề xuất. tài liệu). - GV giúp HS phương pháp trình - Thu nhận các kết quả và ghi bày các kết quả. chép lại để trình bày Bước 5: HS kiểm tra lại tính hợp lý - GV động viên HS và yêu cầu bắt Kết luận và hợp của các giả thuyết mà mình đầu lại tiến trình nghiên cứu. thức hoá kiến thức đưa ra. - GV giúp HS lựa chọn các lý luận **Nếu giả thuyết sai: thì quay và hình thành kết luận. lại bước 3. * Nếu giả thuyết đúng: - Sau khi thực hiện nghiên cứu, các câu hỏi dần dần được giải quyết, các giả thuyết dần dần được Thì kết luận và ghi nhận chúng. kiểm chứng tuy nhiên vẫn chưa có hệ thống hoặc chưa chính xác một cách khoa học. - GV có trách nhiệm tóm tắt, kết luận và hệ thống lại để học sinh ghi vào vở coi như là kiến thức bài học. - GV khắc sâu kiến thức bằng cách đối chiếu biểu tượng ban Người thực hiện: Hồ Mạnh Hùng - Giáo viên trường Tiểu học Cầu Giát - huyện Quỳnh Lưu 20 |
