Trong buổi bình minh của lịch sử, Việt Nam là một trong
những quê hương của loài người. Người ta đã phát hiện thấy người vượn ở Bình-Gia
(Lạng Sơn), nhiều công cụ thuộc buổi đầu thời kỳ đồ đá cũ ở núi Đọ (Thanh Hoá).
Đó là dấu vết xưa nhất hiện nay ta biết về giai đoạn bầy người nguyên thủy trên
đất nước ta. Thời ấy cách ngày nay hàng mấy chục vạn năm.
Bấy giờ, mực nước biển Đông thấp gần trăm mét so với ngày
nay. Vì vậy, đất nước ta khi ấy qua bán đảo Ma-lai-xi-a còn nối liền với các đảo
Gia-va, Xu-ma-tơ-ra, Ca-li-man-tan của In-đô-nê-xi-a. Các kết quả nghiên cứu địa
chất và khí hậu học còn cho biết trong thời kỳ này xen kẽ những kỳ khô hạn là
những kỳ mưa nhiều khiến khí hậu Việt Nam ẩm và mát hơn bây giờ một chút. Trong
rừng rậm, trên thảo nguyên, có nhiều đàn voi răng kiếm, gấu mèo, tê ngưu, lợn
lòi, hổ, báo, hươu, nai, đười ươi, vượn, khỉ, cầy, chồn...sinh sống. Những bầy
người nguyên thuỷ sống dựa vào hang đá, lùm cây, đi dọc bờ suối, bờ sông tìm
kiếm thức ăn bằng hái lượm và săn bắt.
Người ta đã phát hiện
được ở núi Đọ hàng vạn công cụ đồ đá cũ; người Việt cổ khai thác đá gốc (ba-dan)
ở sườn núi, ghè đẽo thô sơ, tạo nên những công cụ chặt, rìu tay, nạo...bỏ lại
nơi chế tác những mảnh đá vỡ, thuật ngữ khảo cổ gọi là mảnh tước. Với những đồ
đá đó, người nguyên thủy có thể chặt cây, vót gậy tre, lao gỗ, xẻ thịt, đập vỡ
xương thú săn bắt được... Loại hình công cụ nghèo nàn, kỹ thuật ghè đẽo thô sơ
là đặc điểm của thời kỳ đồ đá cũ. Di tích núi Đọ là bằng chứng về sự có mặt của
những chủ nhân sớm nhất trên lãnh thổ Việt Nam vào thời kỳ tổ chức xã hội loài
người đang hình thành.
Cách ngày nay khoảng ba, bốn vạn năm,
vào thời kỳ bộ tộc nguyên thuỷ, cư dân bản địa đã đông đúc hơn. Người ta đã phát
hiện được dấu tích con người cùng với những hóa thạch động vật cổ ở hang Hùm
(Yên Bái), hàng Thung Lân (Ninh Bình). Đó là những thị tộc, bộ lạc sống trong
hang động miền núi đá vôi. Tuy nhiên, cũng đã có những thị tộc, bộ lạc tiến ra
sinh sống ở miền đồi trung du vốn là miền phù sa cổ của sông Hồng với rừng rậm
phủ dày. Những hiện vật đá cuội ghè đẽo thô sơ thuộc cuối thời đại đồ đá cũ hoặc
đầu thời đại đồ đá giữa tìm thấy ở di chỉ Sơn Vi (Phú Thọ) là những minh chứng
chắc chắn cho giả thuyết này.
Văn hóa đá cuội ghè được tiếp
nối với hai nền văn hóa Hòa Bình (thuộc thời đại đồ đá giữa) và văn hỏa Bắc Sơn
(thuộc buổi đầu thời đại đồ đá mới) cách ngày nay khoảng một vạn năm. Ở các nền
văn hoá này, bên cạnh kỹ thuật chẻ đẽo, người nguyên thủy đã phát minh kỹ thuật
mài, tạo nên những chiếc rìu Bắc Sơn (rìu tứ giác mài lưỡi) nổi tiếng. Văn hóa
Bắc Sơn là một trong những di chỉ văn hóa có rìu mài sớm trên thế giới. Cũng
trong thời kỳ này người ta còn phát hiện được những đồ gốm đầu tiên được nặn
bằng tay.
Việt Nam là đất nước của hàng trăm loại tre, nứa.
Tre, nứa đóng vai trò rất quan trọng trong nền văn hóa nguyên thủy cũng như
trong đời sống người Việt Nam sau này. Chúng được dùng làm gậy, lao, cung tên,
đồ đan lát, thừng bện... Do bị thời gian huỷ hoại nên đến nay không còn chứng
tích công cụ tre, nứa của người Việt cổ; tuy nhiên ta vẫn có thể tìm thấy dấu
vết của tre, nứa trên các hoa văn đồ gốm sơ kỳ.
Cùng những
thị tộc, bộ lạc ở miền núi, trung du trên đất nước Việt Nam khi ấy, còn có những
tập đoàn người nguyên thủy sinh sống ở miền ven biển Đông. Họ là chủ nhân của
các nền văn hóa Quỳnh Văn (Nghệ An), Sa Huỳnh (Quảng Ngãi). Trải qua mấy nghìn
năm, đống vỏ sò điệp do họ vứt ra sau những bữa ăn đã chất cao thành gò, rộng
hàng trăm mét vuông. Người nguyên thủy sinh sống ở ven bờ biển còn khai thác đá
gốc (thạch-anh) làm công cụ. Họ chôn người chết trong những mộ huyệt tròn đào
giữa đống sò điệp và chôn theo người chết một vài công cụ đá, đồ trang sức bằng
vỏ ốc xuyên lỗ...
Với đồ đá, đồ tre gỗ, đồ đựng bằng đất
nung, các thị tộc nguyên thủy đi săn và hái lượm có hiệu quả hơn. Ngoài việc mò
cua, bắt ốc, chủ nhân các nền văn hóa Hòa Bình, Bắc Sơn còn săn được nhiều thú
như lợn rừng, hươu nai, trâu bò rừng, tê ngưu, voi... Chủ nhân các nền văn hóa
Hòa Bình, Bắc Sơn, Quỳnh Văn đã biết nuôi chó, trồng một số cây ăn quả, cây cỏ
củ, rau đậu, dưa... . Từ cuộc sống hái lượm những sản vật sẵn có của tự nhiên,
người nguyên thủy Việt Nam sớm bước vào cuộc sống sản xuất nông nghiệp. Bên cạnh
nghề săn, nghề đánh cá phát đạt, nghề nông đã ra đời cùng với việc chăn nuôi gia
súc nhất là trên các vùng châu thổ của các con sông lớn.
Nhiều nhà nông học khẳng định bán đảo Đông Dương là quê
hương của cây lúa. Ở đây có nhiều loại lúa hoang hiện còn tồn tại ở vùng đồng
bằng sông Cửu Long, bà con trong vùng thường gọi là lúa ma hoặc lúa trời. Dấu
vết con người thời kỳ nguyên thủy có thể tìm thấy ở mọi miền trên đất nước Việt
Nam từ vùng cực Bắc đến cực Nam. Họ để lại những di tích hang động và di tích
ngoài trời ở miền núi, đồng bằng kể cả ở những vùng đất thấp sình lầy Nam Bộ
trước khi hình thành nhà nước Việt Nam đầu tiên. Như vậy là vào thời đại đồ đá,
trên nhiều vùng ở nước ta đã xuất hiện những nền văn hóa nguyên thủy đặc sắc,
trong đó bên cạnh nền kinh tế hái lượm đã bắt đầu phát triển nền kinh tế sản
xuất nông nghiệp lúa nước.
