Bạn có từng đọc qua những báo cáo thường niên, chú ý đặc biệt đến những lời bình của vị CEO nào không? Không ư? Thật đáng tiếc, vì bạn sẽ tìm thấy ở đó vô số ví dụ về lỗi kế tiếp sau đây, mà tất cả chúng ta đều mắc bẫy không khi này cũng khi khác. Lấy ví dụ, nếu một công ty tận hưởng một năm ăn nên làm ra, vị CEO sẽ lập một danh mục về sự cống hiến không thể thiếu của ông ta: những quyết định lỗi lạc, những nỗ lực không ngừng nghỉ, và sự nuôi dưỡng một nền văn hóa hợp tác năng động. Tuy nhiên, nếu một công ty có một năm thất bát, chúng ta đọc thấy đủ loại năng động khác: nào là tỷ giá hối đoái đầy xui xẻo, sự can thiệp của chính phủ, những biện pháp mậu dịch đầy thâm hiểm của Trung Quốc, hàng loạt thuế quan ngầm, niềm tin của người tiêu dùng giảm sút, và v.v… Nói ngắn gọn: Chúng ta quy thành công cho bản thân và thất bại cho những nhân tố bên ngoài. Đây gọi là thiên kiến tự phục vụ (self-serving bias). Show Kể cả khi bạn chưa từng nghe đến cách diễn đạt này, bạn chắc chắn biết thiên kiến tự phục vụ từ hồi còn học phổ thông. Nếu bạn đạt điểm A, bạn sẽ là người chịu trách nhiệm duy nhất; và điểm cao phản ánh trí thông minh, sự chăm chỉ và kỹ năng của bạn. Còn nếu bạn thi trượt? Bài thi rõ ràng là không công bằng. Nhưng các điểm số giờ đây chẳng còn ảnh hưởng gì đến bạn: Có lẽ thị trường chứng khoán đã thế vào chỗ của chúng. Ở đó, nếu bạn gặt được một lợi nhuận nào, bạn sẽ tự vỗ tay khen mình. Nếu danh mục đầu tư của bạn thể hiện thật kém cõi, trách nhiệm giờ đây hoàn toàn là do “thị trường” (hay bất cứ thứ gì bạn ám chỉ như vậy)-hoặc có thể là do tay tư vấn đầu tư vô dụng nào đó. Tôi cũng từng có những thời kỳ mà bản thân là một người dùng thành thạo của thiên kiến tự phục vụ: Nếu tiểu thuyết mới của tôi nằm tọt trong danh mục sách bán chạy, tôi tự vỗ vai mình. Dù gì đi nữa đây cũng là quyển sách hay nhất của tôi! Nhưng nếu nó biến mất trong dòng lũ của những tác phẩm mới phát hành, đó là vì người đọc chỉ thuần túy không nhận ra những tác phẩm hay khi họ xem nó. Và nếu đám phê bình có mạt sát nó, thì đó rõ ràng một kiểu ghen tỵ rồi. Để khảo sát thiên kiến này, các nhà nghiên cứu thực hiện phối hợp một bài kiểm tra tính cách và ngay sau đó phân bổ ngẫu nhiên điểm tốt và xấu của những người tham gia. Những người có số điểm cao nhận xét rằng bài kiểm tra khá là kỹ lưỡng và thẳng thắn; những người bị điểm thấp cho rằng bài kiểm tra hoàn toàn vô dụng. Vậy thì tại sao chúng ta lại quy kết thành công cho kỹ năng của chính mình và đổ vấy thất bại cho những nhân tố khác? Có nhiều lý thuyết. Giải thích đơn giản nhất có lẽ như sau: Điều đó thật tuyệt. Thêm nữa, nó cũng chẳng gây hại gì đáng kể. Mà nếu nó có gây hại thật, tiến hóa hẳn đã loại bỏ nó vào hàng trăm ngàn năm trước. Nhưng hãy coi chừng: Trong một thế giới hiện đại với nhiều rủi ro ẩn mình, thiên kiến tự phục vụ có thể nhanh chóng dẫn đến thảm họa. Richard Fuld, “bậc thầy của vũ trụ” tự phong, là một minh chứng tốt cho điều này. Ông ta là vị CEO tối cao của ngân hàng đầu tư Lehman Brothers, cho tới khi ngân hàng này phá sản vào năm 2008. Tôi chẳng ngạc nhiên gì nếu ông ta vẫn tự gọi mình là “bậc thầy vũ trụ”, đổ lỗi cho sự thờ ơ của chính phủ trước sự sụp đổ của ngân hàng. Trong những bài thi SAT, các sinh viên có thể đạt từ 200 đến 800 điểm. Khi được hỏi kết quả của mình vào một năm sau đó, họ có xu hướng nâng điểm của mình lên thêm 50 điểm. Điều thú vị là họ không nói dối hay thổi phồng lên; chỉ là họ “cải thiện” kết quả tí đỉnh-cho tới khi họ bắt đầu tự mình tin vào điểm số mới. Trong tòa nhà mà tôi sống, có năm sinh viên cùng ở chung một căn hộ. Tôi thỉnh thoảng gặp họ trong thang máy, và tôi quyết định hỏi riêng từng người trong bọn họ bao lâu thì họ đổ rác cả phòng một lần. Một người bảo rằng anh ta đổ 2 kỳ một lần. Người khác: mỗi ba kỳ. Bạn cùng phòng thứ ba, đang rủa xả vì túi rác của anh chàng bị nứt toạc, tính rằng mình gần như lúc nào cũng đổ, bảo là 90%. Mặc dù những câu trả lời của họ nên cộng thành 100%, những anh chàng này đạt một con số ấn tượng: 320%! Cả năm người đánh giá quá cao một cách có hệ thống về vai trò của họ-và như vậy, cũng chẳng khác gì bất cứ ai trong chúng ta. Trong những cặp đã kết hôn, điều tương tự cũng diễn ra: Người ta thấy rằng cả các ông lẫn các bà đều đánh giá quá cao sự đóng góp của họ vào tình trạng bền vững của cuộc hôn nhân. Mỗi người cho rằng họ đóng góp nhiều hơn 50%. Vậy thì, làm thế nào chúng ta có thể né được thiên kiến tự phục vụ? Bạn có được người bạn nào nói cho bạn sự thực-không giấu giếm gì cả? Nếu có, coi như bạn may mắn. Nếu không, bạn có ít nhất một kẻ thù nào đó không? Hay đấy. Mời gã hay ả đó một tách cà phê và hỏi quan điểm thành thật của họ về điểm mạnh và điểm yếu của bạn. Bạn sẽ mãi mãi biết ơn rằng bạn đã làm thế. Rolf Dobelli – The Art Of Thinking clearly Nguồn của tác giả: Cũng như trong ví dụ “gom túi rác” trên đây, Ross và Sicoly hỏi các đức lang quân và các phu nhân của họ xem họ chịu bao nhiêu % trách nhiệm trong những hoạt động như là dọn dẹp nhà cửa, làm bữa sáng, hay khởi đầu những cuộc cãi lộn. Từng người một đánh giá quá cao vai trò của bản thân. Những câu trả lời luôn có tổng số lớn 100%. Xem: Ross & Sicoly, “Egocentric Bias in Availability and Attribution.” Barry R. Schelenker và Rowland S. Miller, “Egocentrism in Groups: Self-Serving Biases or Logical Information Processing?”, Journal of Personality and Social Psychology 35, số 10 (10/1977: 755-64. Nghiên cứu sau điều chỉnh quan điểm rằng chúng ta luôn quy kết thất bại cho những nhân tố ngoại lai: Dale T. Miller và Michael Ross, “Self-Serving Biases in the Attribution of Causality: Fact or Fiction?”, Psychological Bulletin 82 (1972): 213-25. Roy F. Baumeister, The Cultural Animal: Human Nature, Meaning, and Social Life (Oxford, UK: Oxford University Press, 2005), 214-19. “Tất nhiên là bạn cũng muốn loại bỏ thiên kiến tự phục vụ khỏi những tiến trình tư duy của mình. Hãy nghĩ rằng điều gì tốt cho bạn cũng tốt cho cả nền văn minh rộng hơn, và chuyện hợp lý hóa sự ngu xuẩn hay trò láu cá, dựa trên xu hướng trong tiềm thức để tự thỏa mãn mình, là một cách nghĩ tồi tệ.” Charles T. Munger: Poor Charlie’s Almanack, bản lần thứ 3 có mở rộng. (virginia Beach, VA: the Donning company Publishers, 2006), 432. Joel T. Johnson, Lorraine M. Cain, Toni L. Falke, Jon Hayman, và Edward Perillo, “The ‘Barnum Effect’ Revisited: Cognitive and Motivational Factors in the Acceptance of PErsonality Descriptions,” Journal of Personality and Social Psychology 49, số 5 (11/1985): 1378-91. Sau đây là ví dụ về thứ hạng trong trường học: Rober M. Arkin và Geoffrey M. Maruyama, “Attribution, Affect and College Exam PErformance,” Journal of Educational Psychology 71, số 1(2/1979): 85-93. Xem video về điểm số trên TED.com: Dan Ariely, Why We Think It’s OK to Cheat and Steal (Sometimes). Thiên kiến tự kỷ thỉnh thoảng còn được gọi là “định kiến vị kỷ” (egocentric bias). Thỉnh thoảng, tài liệu khoa học phân biệt giữa 2 thiên kiến này, đặc biệt là khi nói tới bối cảnh nhóm. Thiên kiến tự phục vụ chỉ tính đến các hệ quả tích cực. Thiên kiến vị kỷ, tuy vậy, tính đến cả những hệ quả tiêu cực. Người ta cho rằng thiên kiến vị kỷ đơn thuần là dạng cải trang của định kiến về sự sẵn có (availability bias), bởi vì những hành vi và đóng góp của chính bạn là sẵn có với bạn hơn (trong bộ nhớ) hơn là những hành động và đóng góp của những thành viên khác trong nhóm. Xem : Ross & Sicoly, “Egocentric Biases in Availability and Attribution.” Là một nhà giao dịch và hơn hết là một con người, có lẽ không ít lần chúng đã nhận thấy sự "phi lý trí" hay yếu tố cảm xúc bao trùm lên những quyết định liên quan đến tài chính của bạn. Thật may mắn nếu như bạn còn đủ tỉnh táo để nhìn lại và nhận ra mình trong tình trạng đó. Tuy nhiên, trong đa số trường hợp, bạn đang mắc phải những thiên kiến (bias), hay những lỗi tâm lý giao dịch mà bản thân bạn cũng không thể nhận ra. Hãy cùng chúng tôi tìm hiểu về chúng trong bài viết này. Chúng ta hãy bắt đầu với một trong những thiên kiến phổ biến nhất mà các nhà giao dịch và nhà đầu tư có xu hướng mắc phải. Hãy xem biểu đồ bên dưới, một biểu đồ kỹ thuật điển hình mà bạn có thể tìm thấy trên bàn làm việc của bất kỳ nhà phân tích kỹ thuật nào. Những thứ bạn nhìn thấy trên biểu đồ này là:
Mỗi chỉ báo trên biểu đồ này đều cung cấp cho nhà giao dịch những ý nghĩa riêng, một góc nhìn riêng, vì vậy khi bạn kết hợp các chỉ báo phức tạp trên cùng một biểu đồ, bạn nghĩ rằng các chỉ báo này sẽ cung cấp cho bạn một cái nhìn toàn diện nhất về xu hướng trong tương lai. Khi ngồi trước chúng, bạn sẽ có cảm giác như chính mình đang "kiểm soát" giá của cổ phiếu. Đây thường được gọi là “ảo giác về sự kiểm soát” - một trong những thiên kiến giao dịch lớn nhất đối với một nhà giao dịch kỹ thuật. Các nhà giao dịch mắc phải thiên kiến này thường rất tự tin khi đưa ra quan điểm như: “Cổ phiếu này sẽ không vượt qua mức kháng 50,000 đồng” hoặc “Nhìn chart thế này ít cũng ăn được 30-40% ?!” Các nhà giao dịch có xu hướng bị thu hút bởi những thứ phức tạp, cảm giác rất tuyệt khi được nhìn vào các biểu đồ phức tạp và cảm thấy mình hiểu được nó, giống như một nhà phê bình đang chiêm ngưỡng một bức tranh nghệ thuật đương đại. Tuy nhiên, dù cho bạn sử dụng bao nhiêu chỉ báo kĩ thuật với mức độ phức tạp cao, không có một phương pháp phân tích nào cho bạn sự hoàn hảo. Một kịch bản xấu hoàn toàn có thể xảy ra theo hướng ngược lại với dự đoán, mà nếu như quá tự tin, bạn sẽ không thể kiểm soát được hậu quả. Cách duy nhất để khắc phục thiên kiến này là hãy coi mọi giao dịch luôn có xác suất thua lỗ, và hãy đặt ra mức stoploss hợp lý. Khi đó, bạn sẽ bắt đầu trung thực hơn với bản thân, với những người xung quanh) và sẽ luôn khiêm tốn. Tôi có thể nói với bạn một điều rằng, phân tích tốt nhất được thực hiện khi mọi thứ được đơn giản hóa, sử dụng nhiều công cụ phức tạp hơn không đồng nghĩa với tốt hơn. Thiên kiến về tác động gần đây (Recency bias)Nếu bạn gặp phải thiên kiến này, tức là bạn đang đánh giá những sự kiện xảy ra trong quá khứ gần có một sự ảnh hưởng lớn hơn các sự kiện trước đó xa hơn. Chẳng hạn, bạn phân tích một mã cổ phiếu có các yếu tố cơ bản tốt, và có một định giá thấp, nhưng xu hướng trong vài tuần gần đây của cổ phiếu là giảm. Khi đó, bạn sẽ có xu hướng thiên về phía tiêu cực nhiều hơn và cho rằng đây không còn là khoản đầu tư hấp dẫn. Tuy nhiên nếu một nhà phân tích đã có kinh nghiệm, họ sẽ nhìn ra các yếu tố dài hạn kia và cho rằng đà giảm chỉ là một nhịp điều chỉnh nhất thời, thậm chí là một cơ hội để mua cổ phiếu với giá rẻ. Thiên kiến này thường làm sai lệch những phân tích của bạn. Nó khiến bạn đặt nặng những sự kiện trong khoảng thời gian gần đây hơn là một bức tranh toàn cảnh. Đó cũng chính là cách để khắc phục thiên kiến này: hãy nhìn mọi thứ với góc nhìn rộng hơn. Hiệu ứng mỏ neo (Anchoring effect)Đây là một thiên kiến khiến cho tâm trí của bạn sẽ bị đặt nặng vào những thứ đầu tiên bạn nhìn vào nó. Chẳng hạn khi bạn đọc được một tiêu đề trong báo cáo phân tích của một công ty chứng khoán :"Cổ phiếu X, triển vọng tươi sáng từ dòng sản phẩm mới", điều đầu tiên hiện lên trong đầu bạn là một cảm giác tích cực về cổ phiếu này. Khi đó, bạn sẽ có xu hướng xem nhẹ hơn các luận điểm tiêu cực và rủi ro được khuyến nghị ở nội dung bên dưới, và tập trung nhiều hơn vào việc sản phẩm mới kia là gì, hay nó kỳ vọng tạo ra sự thay đổi ra sao? Vì vậy hãy thực sự sáng suốt khi đọc hiểu thông tin và đừng để ấn tượng đầu tiên đánh lừa bạn. Khi bạn có một niềm tin rằng cổ phiếu A là tốt và trong tương lai nó sẽ tăng giá. Bạn đọc các bài viết về công ty trên các trang báo và phân tích các số liệu của công ty, bạn nhận thấy doanh nghiệp có một thông tin cơ bản vững chắc. Tuy nhiên khi bạn đọc được một tin tức xấu về doanh nghiệp, bạn không tiếp nhận nó mà cho rằng “doanh nghiệp này tốt thế này cơ mà, cái tin xấu này chỉ là nhất thời thôi và không ảnh hưởng gì đến dài hạn”. Hoặc khi bạn phát hiện ra một số liệu xấu, bạn vẫn cố gắng biện minh nó và thuyết phục bản thân để nó trở thành tốt. Đó chính là thiên kiến xác nhận, khi bạn có một quan điểm, bạn sẽ cố gắng tìm ra những dẫn chứng để ủng hộ quan điểm đó của bạn, và ngó lơ những quan điểm trái chiều. Điều này chắc chắn là không tốt, bởi khi đó bạn sẽ không đánh giá được hết rủi ro. Vì vậy, hãy nhìn nhận vấn đề theo cả hai chiều. Thiên kiến đổ lỗi (Attribution bias)Đây là một lỗi trong tâm lý học hành vi mà nhiều người mắc phải. Khi lệnh của bạn được chốt lãi, bạn sẽ rất hay có cảm xúc tự hào về bản thân, và cho rằng mình thật sáng suốt khi đưa ra lựa chọn đúng. Tuy nhiên, nếu bạn lỗ thì sao? Bạn vẫn cho rằng mình phân tích đúng, lỗi là do broker, do công ty chứng khoán hoặc thậm chí là do... thời tiết xấu làm bạn không được tỉnh táo. Nói chung, bạn không bao giờ chấp nhận là bạn đã sai. Chính vì vậy, bạn sẽ không bao giờ nhận ra cái sai của mình, tiếp tục coi mình là đúng và tiếp tục với các chiến lược phân tích như ban đầu. Và chắc chắn rồi, bạn lại tiếp tục thua lỗ. Do đó, điều cần thiết là hãy xây dựng cho mình một nhật ký giao dịch. Việc ghi chú cẩn thận lại các lý do vào lệnh, và mức lãi/lỗ, sau đó là nhìn vào những lệnh thua lỗ để phân tích sai lầm và rút kinh nghiệm là cách hiệu quả giúp bạn tránh được thiên kiến đổ lỗi, đồng thời đặt mình vào vị trí chịu trách nhiệm cho những gì xảy ra. Happy trading ! Đọc tiếp: >> |