Xem mẫu
- Nghiên cứu quán ngữ tình thái
từ cách tiếp cận dị thanh
Nguyễn Văn Hiệp1
1
Viện Ngôn ngữ học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.
Email:
Nhận ngày 10 tháng 12 năm 2018. Chấp nhận đăng ngày 1 tháng 6 năm 2019.
Tóm tắt: Khác với cách nghiên cứu trước đây về tình thái, vốn chỉ quan tâm đến thái độ hay cam
kết của người nói đối với nội dung mệnh đề, cách tiếp cận dị thanh nhấn mạnh đến khía cạnh đối
thoại của tình thái. Do đó, cách tiếp cận dị thanh (vốn phát triển từ ngữ pháp chức năng hệ thống)
là thích hợp nhất để nghiên cứu ngữ nghĩa của các quán ngữ tình thái tiếng Việt.
Từ khóa: Dị thanh, quán ngữ tình thái, tiếng Việt, tình thái.
Phân loại ngành: Ngôn ngữ học
Abstract: Being different from old approaches on modality, which focus only on the speakers
attitude and commitments towards the contents of the clauses, the heteroglossic approach
emphasises on the dialogic aspect of modality. Therefore, the latter approach, which was developed
from the systemic functional grammar, is considered the most appropriate for studying the
semantics of modal expressions in Vietnamese language.
Keywords: Heteroglossia, modal expression, Vietnamese, modality.
Subject classification: Linguistics
1. Đặt vấn đề bản chất ngôn ngữ học và thành phần các ý
nghĩa bộ phận lại gây ra nhiều ý kiến khác
Ngôn ngữ học đã phát triển rất mạnh trong biệt và đối lập nhau như phạm trù tình thái
những năm gần đây, với sự xuất hiện của [18, tr.37-38].
nhiều trào lưu mới, nhiều khái niệm ngôn Tình thái được xác định một cách chung
ngữ mới, nhưng tình thái vẫn được xem là nhất trong sự đối lập với ngôn liệu, với tư
một trong những khái niệm phức tạp nhất cách là 1 trong 2 thành tố tạo nên nội dung
của ngôn ngữ học hiện đại. V.Z. Panfilov của câu nói; thậm chí nhấn mạnh vào tầm
nhấn mạnh: Không có phạm trù nào mà quan trọng của tình thái, nhà ngôn ngữ học
89
- Khoa học xã hội Việt Nam, số 7 - 2019
người Pháp Ch. Bally còn gọi tình thái là (có ý nghĩa đối với ngôn ngữ học, tức được
linh hồn của câu nói. phản ánh trong câu nói) là hết sức đa dạng,
Sự đối lập một cách chung nhất với ngôn phản ánh hiện thực giao tiếp vô cùng
liệu đã khiến tình thái có thể được hiểu theo phong phú, chứ không phải chỉ bó hẹp
nghĩa hẹp hay nghĩa rộng, tùy theo quan trong một số đối lập khái quát và tách khỏi
điểm của nhà nghiên cứu hay khuynh hướng, bình diện chủ quan như trong lô gic học
làm nên một phổ rất rộng, gồm các nội dung (vốn chỉ quy về các tham số: tính tất yếu,
ở các chiều kích khác nhau xét trong quan hệ tính khả năng, tính hiện thực). Các ý nghĩa
với thực tế, với người đối thoại và với hoàn tình thái trong ngôn ngữ làm thành một
cảnh giao tiếp. Muốn một sự tình có thể trở phổ có nhiều gam màu đa sắc, đan nhau,
thành phát ngôn hiện thực, nó phải được giao hoà vào nhau, chồng chéo lên nhau,
thực tại hóa thông qua thành tố tình thái. được biểu thị xuyên thấm qua nhiều loại
Tình thái sẽ cho biết, chẳng hạn, sự tình nêu phương tiện khác nhau, và trong một câu
trong phát ngôn chỉ là khả năng hay đã là nói có thể xuất hiện đồng thời nhiều lớp
hiện thực, hoặc tất yếu hiện thực, là khẳng tình thái, liên quan đến những bình diện rất
định hay phủ định, cho biết mức độ cam kết khác nhau của tổ chức phát ngôn, tới việc
của người nói đối với độ xác thực của điều xác định các cấp độ và phạm trù khác của
được nói ra, cho biết sự đánh giá của người ngôn ngữ... Hệ quả là, các nhà nghiên cứu
nói đối với hành động được nêu ra trong câu, luôn gặp phải khó khăn trong việc phân
cho biết ý chí, mong muốn, mục đích của tách, nhận diện các lớp tình thái trong câu
người nói khi phát ngôn là thế nào... Tình nói, đặc biệt với tình trạng đa nghĩa, lưỡng
thái chính là linh hồn của câu nói, và câu nói nghĩa, đồng âm thường thấy ở ngôn ngữ tự
chưa có tình thái chỉ là một tập hợp rời rạc nhiên. Bài viết này nghiên cứu quán ngữ
các thành tố thuộc ngôn liệu. tình thái từ cách tiếp cận dị thanh, một
Càng đi vào chi tiết thì khái niệm tính hướng nghiên cứu còn tương đối mới mẻ
tình thái càng phức tạp, gắn với những nội trong ngôn ngữ học thế giới và Việt Nam.
dung quan niệm, những cách hiểu rất khác
nhau (quan niệm của nhà ngôn ngữ học
theo khuynh hướng, trường phái này không 2. Quan điểm dị thanh
hoàn toàn giống với quan niệm của nhà
ngôn ngữ học theo khuynh hướng, trường Quan điểm dị thanh trong nghiên cứu tình
phái khác), và ngay cả trong một trường thái khởi nguồn từ bình diện nghĩa liên
phái, khuynh hướng thì cách hiểu tình thái nhân với tư cách là một trong ba bình diện
giữa các nhà ngôn ngữ học cũng khác nhau. nghĩa của câu. Quan điểm này được P.P.R.
Sự thiếu nhất trí giữa các nhà ngôn ngữ White đề xuất trong 2 bài báo [39], [40].
học về khái niệm tình thái là hệ quả của Tác giả đã lấy cảm hứng từ quan điểm của
một loạt các nhân tố phức tạp, tất cả đều có hai nhà thi pháp học Nga là Bakhtin và
liên quan đến thái độ, niềm tin và các giả Volosinov về tính đối thoại của mọi loại
định của chủ thể giao tiếp trong tương tác diễn ngôn, theo đó: Bất kỳ giao tiếp bằng
thông qua phương tiện ngôn ngữ. Đầu tiên, lời nào, bất luận là được viết ra hay nói ra,
có thể thấy những sự khác biệt về tình thái cũng mang tính đối thoại, ở chỗ những gì
90
- Nguyễn Văn Hiệp
viết ra hay nói ra bao giờ cũng quy chiếu phát ngôn như vậy là những phát ngôn xác
hay giả định, theo một cách nào đó, những nhận tuyệt đối [33, vol.2]. Ví dụ, trong
gì được viết ra hay nói ra trước đó, và đồng tiếng Việt phát ngôn Mai mưa là phát
thời đoán định các phản hồi của những ngôn đơn thanh, xác nhận tuyệt đối, phân
người đọc hay người nghe thực tế, tiềm biệt với phát ngôn Mai thế nào cũng mưa
tàng hay chỉ là tưởng tượng [38, tr.139]. mang tính dị thanh, vì liên quan đến một
Quan điểm dị thanh của P.P.R. White quan điểm khác biệt về khả năng ngày mai
cũng chịu ảnh hưởng của J. Martin (người có mưa hay không. Trái lại, phát ngôn
cùng có định hướng ngữ nghĩa và tu từ mang tính dị thanh, theo P.P.R. White là
học). J. Martin đề ra khái niệm giọng phát ngôn có sự thể hiện sự tranh biện với
điệu/tranh biện với tư cách là phạm trù quan điểm hay giọng khác biệt, chính cụm
bao quát các nguồn lực ngôn ngữ để biểu từ thế nào cũng trong phát ngôn mai thế
đạt những quan điểm mang tính tương tác, nào cũng mưa là chỉ báo cho một sự tranh
liên chủ thể. P.P.R. White đã chấp nhận biện như thế.
một quan điểm rất rộng về tình thái, khi cho P.P.R. White đã xây dựng các thuật ngữ
rằng các phương tiện ngôn ngữ lâu nay để làm rõ bản chất của tính dị thanh. Với
được cho là biểu đạt tính phân cực, tính hữu phạm trù thu hẹp đối thoại, cho dù vẫn
chứng, rào đón, nhượng bộ, tăng cường, sự thừa nhận có những quan điểm có thể thay
thể hiện thẩm quyền, tính hậu quả đều có thế khác, nhưng phát ngôn lại có các chỉ báo
thể được nhóm lại dưới cái ô tình thái, trên ngăn chặn hay thu hẹp không gian cho
cơ sở ngữ nghĩa diễn ngôn, như là công cụ những quan điểm như thế. Ví dụ, trong tiếng
để người nói/người viết thể hiện thái độ đối Việt, khi mời ai đó ăn tối mà nói Đằng nào
với những cách nhìn hay quan điểm mang cậu cũng phải ăn tối, thì thông qua việc
tính xã hội khác nhau, được thể hiện qua dùng Đằng nào... cũng phải, người nói đã
văn bản và do đó cũng là thái độ đối với các loại trừ những lí lẽ mà người đối thoại có thể
chủ thể xã hội mang quan điểm đó. Để làm đưa ra để từ chối lời mời ăn tối.
rõ bản chất tình thái, P.P.R. White đề ra Theo P.P.R. White, thu hẹp đối thoại
thuật ngữ tranh biện dị thanh và quy các được thể hiện bằng công bố và khước
nguồn lực ngôn ngữ thể hiện giọng điệu dị từ. Với công bố, phát ngôn có những chỉ
thanh vào hai phạm trù lớn, đó là mở rộng báo cho biết người nói có những đầu tư
đối thoại và thu hẹp đối thoại. Các phát cá nhân vào quan điểm được nêu ra, và
ngôn có sử dụng các nguồn lực ngôn ngữ người nói nêu ra quan điểm đó để bác lại
biểu đạt tính dị thanh cũng được P.P.R quan điểm đối lập.
White phân biệt với các phát ngôn đơn Ví dụ, khi nói Tôi buộc phải kết luận
thanh. Phát ngôn đơn thanh là trường hợp rằng điều đó không hề nhảm nhí, cụm từ
phát ngôn không có dấu hiệu thừa nhận có buộc phải cho thấy đây là một khẳng
những quan điểm thay thế hoặc không có sự định, công khai, có thẩm quyền mà người
nhận thức về quan điểm như vậy, hiển ngôn nói dùng để hướng tới phủ nhận một quan
hoặc tiềm tàng trong đối thoại. Bakhtin gọi điểm đối lập (cho rằng điều đó là nhảm
đây là trường hợp phát ngôn phi đối thoại nhí); hoặc khi nói Ông ấy đã chứng minh
[23, tr.427]. Sau này, J. Lyons gọi những một cách thuyết phục lợi ích của thuốc
91
- Khoa học xã hội Việt Nam, số 7 - 2019
nam thì cụm từ một cách thuyết phục đã nói chính quyền địa phương khẳng định là
thể hiện sự tán thành của người nói đối với nạn cát tặc đã chấm dứt thì cụm từ khẳng
việc chứng minh lợi ích của thuốc nam. định cho biết sự tình nạn cát tặc đã chấm
Với khước từ, phát ngôn có những chỉ dứt chỉ là nhận định của chính quyền địa
báo cho sự bác bỏ, hay thách thức, đối đầu phương, như vậy người nói chỉ nêu ra một
quan điểm đối lập. Ví dụ, khi nói Ai đời khả năng, để ngỏ cho những khả năng khác
con cái lại cãi cha mẹ, cụm từ ai đời cho (chẳng hạn, có ý kiến cho rằng nạn cát tặc
thấy người nói bác bỏ bất kỳ cơ sở đạo đức vẫn còn tiếp diễn).
nào biện minh cho việc con cái cãi lại cha
mẹ; hoặc khi nói Nhưng mà tôi không phải
là người quyết định việc này, cụm nhưng 3. Vận dụng quan điểm dị thanh trong
mà cho biết quan điểm của người nói là nghiên cứu trường hợp các định ngữ câu
đối lập với một quan điểm khác biệt (cho tiếng Việt
rằng người nói là người quyết định sự việc).
Bên cạnh phạm trù thu hẹp đối thoại, Quan điểm dị thanh về tình thái cho phép
P.P.R. White xem phạm trù mở rộng đối hiểu được bản chất sâu xa của tình thái với
thoại là những trường hợp phát ngôn có tư cách là thành tố tạo nên linh hồn của
chỉ báo cho biết rằng các quan điểm khác câu nói và khẳng định nét riêng của đường
biệt là có thể thay thế cho nhau và sự khác hướng ngữ pháp chức năng hệ thống là
biệt giữa chúng chỉ là mức độ. Ví dụ, trong nghiên cứu câu nói trong gắn kết với diễn
tiếng Việt, khi nói Tôi nghĩ việc này nên ngôn. Với ngữ pháp chức năng hệ thống, thì
làm thì cụm từ tôi nghĩ chỉ báo cho ngữ pháp hiện ra không phải như là tập hợp
những khả năng khác, chẳng hạn có người các quy tắc hình thức (như Chomsky quan
không nghĩ như tôi, tức có người cho rằng niệm [27]), mà là tập hợp những lựa chọn
việc này không nên làm. tương thích với diễn ngôn, với ngữ cảnh để
Phạm trù mở rộng đối thoại có hai biểu đạt nghĩa, trong đó có nghĩa tình thái
kiểu, mà P.P.R. White gọi là khả dĩ và với tư cách là loại nghĩa thuộc bình diện
quy gán. Với khả dĩ, người nói nêu ra liên nhân. Với quan điểm như vậy, tất cả
một quan điểm có điều kiện, tức quan điểm các phương tiện biểu thị tình thái đều mang
ấy chỉ là một khả năng trong những khả tính dị thanh.
năng có thể. Chẳng hạn, khi nói Có lẽ nó Ví dụ, một câu đơn giản như Mai chắc
sẽ học kinh tế, cụm từ có lẽ chỉ báo cho chắn mưa chỉ có thể nói ra trong sự khác
biết việc nó học kinh tế chỉ là một khả năng biệt ý kiến với ai đó (chẳng hạn, có người
trong những khả năng khác nhau (chẳng nghi ngờ về khả năng ngày mai mưa); hoặc
hạn nó sẽ học chuyên ngành khác). Với khi nói Chỗ ấy xa gì mà xa, chúng ta có ý
quy gán, người nói cho biết điều mình nói bác bỏ một nhận định của ai đó rằng chỗ ấy
ra là theo một quan điểm nào đó như là một xa. Không có quan điểm khẳng định trước
quan điểm trong số những quan điểm khác đó (chỗ ấy xa), thì không thể nói câu chỗ
nhau, nó có độ xác thực phụ thuộc vào độ ấy xa gì mà xa; hay khi nói Đừng đầu tư
tin cậy của các bằng chứng hoặc uy tín của chứng khoán thì người nói đã thể hiện một
người phát ngôn quan điểm đó. Ví dụ, khi cảnh báo cho ý định đầu tư chứng khoán
92
- Nguyễn Văn Hiệp
của người đối thoại, sự cảnh báo này cho tượng, dùng để chỉ một số hành vi, phẩm
thấy có sự khác biệt về quan điểm giữa chất, tính chất và trạng thái (như mang con
người nói (cho rằng không nên đầu tư bỏ chợ, vải thưa che mắt thánh, đẹp như tiên,
chứng khoán) so với người nghe (có ý định dốt đặc cán mai, nghèo rớt mồng tơi, đi guốc
đầu tư chứng khoán). trong bụng, tắm mưa gội gió, đầu chày đít
Vì các phương tiện biểu thị tình thái là thớt, ngang như cua, nhát như cáy, mẹ tròn
rất đa dạng, xuyên thấm nhiều cấp độ nên con vuông, già kén kẹn hom).
trong bài viết này, chúng tôi giới hạn ở một Khái niệm quán ngữ tình thái được
nghiên cứu trường hợp, đó là vận dụng lí chúng tôi sử dụng gần với quan niệm của Đỗ
thuyết dị thanh để nghiên cứu các định ngữ Hữu Châu. Đỗ Hữu Châu định nghĩa: Quán
câu trong tiếng Việt, vốn do các quán ngữ ngữ là những cách nói, cách diễn đạt cần
tình thái đứng đầu câu đảm nhiệm. thiết để đưa đẩy, để chuyển ý hay dẫn ý, để
Những ví dụ minh họa cho các miêu tả nhập đề chứ không có tác dụng nêu bật một
về tính dị thanh của các định ngữ câu tiếng sắc thái của những cái đã có tên hoặc nêu bật
Việt được chúng tôi lấy từ những tác phẩm ra các sự vật, hiện tượng, tính chất... chưa có
văn học hiện đại, chủ yếu ở dòng văn học tên gọi. Ví dụ: Ai cũng biết, chắc chắn là,
hiện thực phê phán, là dòng văn học được cũng thế mà thôi, rõ ràng là, nghỉ cho khoẻ;
coi là có ngôn ngữ biểu đạt gần với lời ăn nói khác đi, nói tóm lại, ngược lại, một mặt
tiếng nói hàng ngày của người Việt [13]. thì, mặt khác thì, chẳng nước non gì, chia
Chúng tôi chỉ miêu tả những định ngữ câu cho hết, chia để trị, đáng chú ý là, nghĩa là,
mà chúng tôi cho rằng thể hiện tính dị thanh không sớm thì muộn... [3, tr.82].
rõ ràng nhất, chúng tôi cũng nhìn lại những Có thể thấy rằng, trong khuôn khổ
nghiên cứu trước đây để khẳng định ưu thế truyền thống, đặc biệt trong từ vựng học
của cách tiếp cận dị thanh đối với định ngữ tiếng Việt, nói chung các nghiên cứu về
câu tiếng Việt. quán ngữ tình thái rất hạn chế. Dưới nhãn
hiệu rộng là quán ngữ, các tổ hợp này chỉ
3.1. Lịch sử nghiên cứu về định ngữ và tình được đề cập đến trong các công trình viết
thái tiếng Việt về từ vựng tiếng Việt một cách chung nhất.
Phạm vi của quán ngữ trong tiếng Việt
Những tổ hợp được chúng tôi gọi là định về sau được Nguyễn Thiện Giáp điều chỉnh,
ngữ câu đã được đề cập đầu tiên trong những cụ thể là những tổ hợp có tính so sánh
giáo trình hoặc chuyên khảo từ vựng học, như ngang như cua, nhát như cáy đã
với tên gọi là các quán ngữ. Nguyễn Văn Tu được tác giả đưa ra khỏi phạm trù quán
cho rằng, quán ngữ thuộc về từ tổ cố định, là ngữ, có thể xếp vào phạm trù thành ngữ.
những tổ hợp được quen dùng và tương đối Trong công trình công bố gần đây. Nguyễn
ổn định về kết cấu [21, tr.143-145]. Tuy Thiện Giáp cho rằng: Quán ngữ là những
nhiên, Nguyễn Văn Tu cũng như Đái Xuân đơn vị có chức năng liên kết, rào đón, biểu
Ninh [16] và Nguyễn Thiện Giáp [7] sau đó thái, gồm từ ba thành tố trở lên. () Quán
đều quan niệm phạm vi của quán ngữ rất ngữ chiếm vị trí trung gian giữa cụm từ tự
rộng, gồm cả những quán ngữ gợi hình do và các kiểu cụm từ cố định [7, tr.195].
93
- Khoa học xã hội Việt Nam, số 7 - 2019
Các quán ngữ tình thái được nghiên cứu Khung tình thái
nhiều hơn từ góc độ ngữ pháp. Ngay từ Câu
những năm 40 của thế kỷ XX, Trần Trọng
Kim, Bùi Kỷ và Phạm Duy Khiêm (1940)
đã gọi các yếu tố ngôn ngữ như: có lẽ, dễ Hình như anh sốt ruột lắm thì phải.
thường, vị tất, chăng, hay đâu, ngờ đâu, biết (Đề tình thái) (Thuyết tình thái)
đâu, chắc gì, âu hẳn, âu cũng, không biết Đối với Đề tình thái (còn gọi Siêu đề hay
chừng... dùng đặt ở đầu câu là quán ngữ Đề giả), Cao Xuân Hạo nêu ra các tổ hợp
trạng tự. Ví dụ: (1) Ngờ đâu nó bạc ác như quán ngữ tình thái như: theo ý tôi thì..., cứ
thế; (2) Biết đâu cuộc đời này không phải là như tôi nghĩ thì..., nếu tôi không nhầm thì...,
một giấc mộng. thật ra thì..., lẽ ra..., đằng nào thì ... cũng ...,
Nguyễn Kim Thản (1964) xếp những tổ cùng lắm thì..., xét cho cùng thì... quả là,
hợp ít nhiều có tính đặc ngữ kiểu: có lẽ, nói thật là, có thể là, có lẽ, dường như, nghe
trộm bóng vía, kể ra, ngoài ra, hơn nữa... đâu, không khéo, có điều, được (một) cái,
vào số các phụ chú ngữ, là thành phần biệt khốn nỗi, đáng tiếc, tất nhiên, hẳn, ắt, e,
lập của câu biểu thị cách đánh giá chủ quan chắc chắn Ông gọi đây là Siêu đề, bởi
của người nói đối với sự việc, hoạt động chúng khác với Đề bình thường ở chỗ
hay trạng thái nêu trong câu. Ví dụ: (3) Có chúng [] không phải là thành phần phản
lẽ ông cũng nên chú ý đến điều ấy; (4) Kể ánh Sở đề trong nhận định mà chỉ là thành
ra về đây mà cứ như ở rừng thì buồn thật. phần phản ánh cái thái độ, sự đánh giá của
Có lẽ trong khuôn khổ ngữ pháp truyền người nói đối với sự tình được nói sau đó.
thống, Diệp Quang Ban tỏ ra hiển ngôn nhất Có thể cho nó một ý nghĩa khái quát là:
trong việc nhìn nhận các nội dung tình thái Trong cái khuôn khổ hiểu biết và sự đánh
mà quán ngữ tình thái biểu thị, tác giả gọi giá của tôi về sự tình thì [11, tr.59-60].
chúng là các phụ ngữ câu. Diệp Quang Ban Gần đây nhất, Đoàn Thu Hà (2015) đã
gọi các tổ hợp có lẽ, kể ra trên đây là nghiên cứu các quán ngữ tình thái từ góc độ
phụ ngữ câu chỉ độ tin cậy và phân biệt của ngôn ngữ học tri nhận, đặc biệt xem xét
chúng với các phụ ngữ câu chỉ ý kiến, kiểu chúng như là các tác tử xây dựng không
như: nói trộm bóng vía, nói của đáng tội, cứ gian tinh thần. Tác giả quan niệm quán ngữ
như ý ông ấy, theo chỗ tôi biết[1]. tình thái là những tổ hợp từ, những lối nói
Tuy nhiên, phải đến khi khuynh hướng đã tạo thành những đơn vị, khối hay khuôn
chức năng được xác lập ở Việt Nam thì tư cấu trúc tương đối ổn định được người nói
cách thành phần câu của các quán ngữ tình dùng như một công cụ có công năng của
thái mới thực sự được thừa nhận. Với chủ những tác tử tình thái tác động vào nội
trương dùng cấu trúc Đề - Thuyết thay thế dung mệnh đề theo một kiểu nào đó và đã
cấu trúc Chủ - Vị với tư cách là cấu trúc cú miêu tả các quán ngữ tình thái đứng ở đầu
pháp cơ bản của câu, Cao Xuân Hạo đã câu như là các tác tử xây dựng các không
nhìn nhận cương vị các quán ngữ tình thái gian tinh thần khác nhau cho mệnh đề (P)
đứng ở đầu câu là Đề tình thái, hay Siêu đề. mà câu biểu thị. Tác giả các quán ngữ tiếng
Cấu trúc câu có Đề tình thái và cả Thuyết Việt sơ bộ được phân thành 14 tiểu nhóm,
tình thái của Cao Xuân Hạo như sau: gắn với 14 kiểu không gian tinh thần khác
94
- Nguyễn Văn Hiệp
nhau. Chẳng hạn, các quán ngữ tình thái Có thể nói, những tổ hợp được gọi là
(thuộc nhóm 11): ai ngờ, có ai ngờ, nào quán ngữ (theo truyền thống) hay định
ngờ, hóa ra, thì ra, té ra, vậy ra, ai mà biết, ngữ câu (cách gọi của Nguyễn Minh
hèn chi, hèn gì, thảo nào thực hiện chức Thuyết và Nguyễn Văn Hiệp, như một nhãn
năng của tác tử xây dựng không gian thực hiệu thành phần câu), có thể được nghiên
hữu cho (P) đồng thời đánh dấu (P) là sự cứu từ nhiều góc độ khác nhau (từ vựng học
tình mới được người nói tri nhận, phát hiện hay ngữ pháp học, quan điểm chức năng
ra. Ví dụ: Ai ngờ, cuộc bẻ ghi miễn cưỡng hay quan điểm tri nhận). Tuy nhiên, chưa
đó đã quyết định cả phần đời còn lại của tôi; có những công trình nào khai thác sâu khía
Té ra ông ta tính tình lại nhu mì. cạnh dị thanh của các tổ hợp này.
Còn các quán ngữ tình thái (thuộc nhóm
12): cứ như là, suýt nữa thì, tí nữa thì, 3.2. Tính chất dị thanh của định ngữ câu
thà còn hơn, phải chi, ước gì thực tiếng Việt
hiện chức năng của tác tử xây dựng không
gian phản thực hữu của (P). Ví dụ: Ước chi Các định ngữ câu tiếng Việt lập thành một
mẹ anh kịp có một nàng dâu như thế; Phải hệ thống phong phú dưới hình thức các
chi hồi đó anh ở lại đào bới, tìm kiếm biết quán ngữ tình thái, chúng biểu thị những
đâu anh đã cứu được một vài người; Suýt loại ý nghĩa khác nhau về tình thái, mà
nữa tôi kêu lên vì khoái [8]. chúng tôi cho rằng có thể xem xét dưới
Theo hệ thống thành phần câu mang tinh góc độ dị thanh. Theo tinh thần của ngữ
thần chức năng của Nguyễn Minh Thuyết pháp chức năng hệ thống, với tư cách là
và Nguyễn Văn Hiệp (1998) [20], các tổ một trong những nguồn lực tạo nghĩa, cũng
hợp quán ngữ tình thái được coi là thành như các tình thái ngữ, các định ngữ câu
phần phụ của câu, và được gọi là định ngữ góp phần cung cấp những lựa chọn để biểu
đạt các ý nghĩa mang tính dị thanh. Sau
câu. Dấu hiệu để nhận diện định ngữ câu là
đây là miêu tả của chúng tôi về tính chất dị
khả năng nó có thể đứng ở trước nòng cốt
thanh của định ngữ câu tiếng Việt, do danh
câu hoặc chen vào giữa chủ ngữ và vị ngữ.
sách các quán ngữ tình thái làm định ngữ
Nội dung của định ngữ câu là những ý
câu là rất lớn nên chúng tôi chỉ chọn lựa
nghĩa hạn định về tình thái cho sự tình được
một số định ngữ câu tiêu biểu cho các
nêu trong câu (cho biết sự tình được nêu có phạm trù dị thanh.
tính chân lý tương đối hay tuyệt đối, là Với phạm trù thu hẹp đối thoại, cho dù
đương nhiên hay không đương nhiên, chắc vẫn thừa nhận có những quan điểm có thể
chắn hay chỉ là phỏng đoán, bình thường thay thế khác, nhưng trong phát ngôn có các
hay cùng cực, hiện thực hay phi hiện chỉ báo ngăn chặn hay thu hẹp không gian
thực...). Tuy nhiên, hai tác giả cũng xếp vào cho những quan điểm như thế. Thu hẹp đối
định ngữ câu cả những tổ hợp miêu tả cách thoại được thể hiện bằng công bố và
thức diễn ra sự tình (như nháy mắt, đột khước từ. Những định ngữ câu thuộc tiểu
nhiên, bất thình lình). Những trường phạm trù công bố là chỉ báo cho biết
hợp này không nằm trong nghiên cứu người nói có những đầu tư cá nhân vào
trường hợp của chúng tôi. quan điểm được nêu ra, quan tâm đến việc
95
- Khoa học xã hội Việt Nam, số 7 - 2019
nêu ra quan điểm đó như là để bác lại quan nói nêu ra là theo một quan điểm nào đó,
điểm đối lập. Ví dụ: Khổ một nỗi, đằng nhà như là một quan điểm có thể có được trong
Đích chưa chịu nói gì với ba tôi (Nam Cao, số những quan điểm khác nhau, có độ xác
Sống mòn); Làm như Liên là một tiểu thư thực phụ thuộc vào các bằng chứng hoặc uy
chẳng có việc gì ngoài cái việc nhí nhảnh và tín của người phát ngôn quan điểm đó. Ví
vui vẻ, trẻ trung! (Nam Cao, Sống mòn); dụ: Thực là con tạo oái oăm, hay bầy trò
Quả thật từ khi biết rằng con vợ chủ sai hắn gây rắc rối (Nguyễn Công Hoan, Bố anh
làm một việc không chính đáng, hắn vừa làm ấy chết); Ai ngờ vừa tháng trước đánh dây
vừa run (Nam Cao, Chí Phèo). thép báo tin đỗ cho cậu biết, thì nay đã tiếp
Trong khi đó, các định ngữ câu thuộc được tin sét đánh ngang tai (Nguyễn Công
tiểu phạm trù khước từ là những chỉ báo Hoan, Thế là mợ nó đi Tây).
cho sự bác bỏ, đối đầu hay thách thức quan Theo chúng tôi, toàn bộ các quán ngữ
điểm đối lập. Ví dụ: Đáng nhẽ ông phải tình thái làm định ngữ câu trong tiếng Việt
nói đồng rưỡi hai đồng (Nam Cao, Quái đều có thể được phân tích từ góc độ dị
dị); Tội gì đi chơi vào những lúc phố đông thanh. Dĩ nhiên, các quán ngữ tình thái này
người? (Nam Cao, Nhỏ nhen); Chả lẽ đi còn dung hợp những ý nghĩa khác, thực
quanh năm, đến lúc được nghỉ cũng không hiện những chức năng khác mà chúng tôi
về thăm cửa, thăm nhà một tý? (Nam Cao, chưa có điều kiện đề cập trong bài viết này.
Truyện tình); Làm quái gì một con chó mà
lão có vẻ băn khoăn quá thế? (Nam Cao,
Lão Hạc); Ai bảo mới nứt mắt ra đã ăn 4. Kết luận
cắp? (Nguyễn Công Hoan, Thằng ăn cắp).
Với phạm trù mở rộng đối thoại, phát Nghiên cứu về tình thái đã được thực hiện
ngôn có chỉ báo cho biết các quan điểm theo nhiều khuynh hướng khác nhau, trong
khác biệt là có thể thay thế cho nhau và sự đó lí thuyết dị thanh của P.P.R White,
khác biệt giữa chúng chỉ là mức độ. Phạm phát triển từ lòng ngữ pháp chức năng hệ
trù mở rộng đối thoại có hai tiểu loại là thống của Halliday là một bước phát triển
khả dĩ và quy gán. Các định ngữ câu mới. Theo đó, tất cả các phương tiện biểu
thuộc tiểu phạm trù khả dĩ là chỉ báo cho đạt tình thái trong ngôn ngữ đều có thể
thấy người nói nêu ra một quan điểm có được nghiên cứu trong khung các phạm trù
điều kiện, tức quan điểm ấy chỉ là một khả nội dung của lí thuyết này.
năng trong những khả năng có thể. Ví dụ: Chúng tôi đã vận dụng lí thuyết dị thanh
Không lẽ tôi lại vui khi được một cái tin để nghiên cứu định ngữ câu tiếng Việt, do
như thế (Nam Cao, Điếu văn); Chẳng các quán ngữ tình thái đảm nhiệm. Cũng
qua cũng là tại cái số chị ấy vất vả nên mới như các phương tiện biểu đạt tình thái
gặp người như thế (Thạch Lam, Một đời khác, các quán ngữ tình thái của tiếng Việt
người); Ngờ đâu hồ Hoàn Kiếm này chỉ là có nhiều sắc thái ý nghĩa liên nhân tinh tế,
mồ chôn hồng nhan (Nguyễn Công Hoan, là công cụ không thể thiếu được trong giao
Oẳn tà roằn). tiếp hàng ngày của người Việt. Với các
Các định ngữ câu thuộc tiểu phạm trù phạm trù thu hẹp đối thoại và mở rộng
quy gán là chỉ báo cho biết điều người đối thoại, cách tiếp cận dị thanh của
96
- Nguyễn Văn Hiệp
P.P.R White là rất hiệu quả. Bài viết này là [9] Nguyễn Văn Hiệp (2008), Cơ sở ngữ nghĩa
một áp dụng mang tính thử nghiệm về việc phân tích cú pháp, Nxb Giáo dục Việt Nam,
dùng cách tiếp cận dị thanh để miêu tả ngữ Hà Nội.
nghĩa, chức năng của các quán ngữ tình [10] Nguyễn Văn Hiệp (2009), Cú pháp tiếng Việt,
thái (với tên gọi định ngữ câu), chúng tôi Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
chưa có điều kiện để bàn về hiện tượng đa [11] Cao Xuân Hạo (1991), Tiếng Việt-sơ thảo
nghĩa, đồng âm, đồng nghĩa của các đơn vị ngữ pháp chức năng, t.1, Nxb. Khoa học xã
này. Công việc này đòi hỏi có những hội, Hà Nội.
nghiên cứu tiếp theo, mà theo đó, cách tiếp [12] Cao Xuân Hạo (1999), Tiếng Việt- mấy vấn đề
cận dị thanh được vận dụng nhuần nhuyễn ngữ âm, ngữ pháp, ngữ nghĩa, Nxb Giáo dục,
hơn, các góc cạnh nghiên cứu được đào Hà Nội.
sâu hơn, sẽ là bằng chứng cho năng lực [13] Đinh Gia Khánh (Chủ biên) (1981), Tổng tập
miêu tả và năng lực giải thích của ngữ văn học Việt Nam, tập 30A và 30B, Nxb Khoa
pháp chức năng hệ thống. học xã hội, Hà Nội.
[14] Trần Trọng Kim, Phạm Duy Khiêm (1940),
Việt Nam văn phạm, Lê Thăng xuất bản,
Tài liệu tham khảo Imprimerie du Nord, N 133 Rue de Coton.
[15] Trần Trọng Kim, Bùi Kỷ, Phạm Duy Khiêm
[1] Diệp Quang Ban (1994) Bàn về vấn đề thành (1960), Văn phạm Việt Nam, Nxb Tân Việt,
phần câu ứng dụng vào tiếng Việt, Những vấn Sài Gòn.
đề ngữ pháp tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội, [16] Đái Xuân Ninh (1978), Hoạt động của từ tiếng
Hà Nội. Việt, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
[2] Bưxtrov, I.X, Nguyễn Tài Cẩn, Xtankevich, [17] Nguyễn Quang Oánh, Bùi Kỷ, Trần Trọng
N.V (1975), Ngữ pháp tiếng Việt, LGU Press: Kim (1942), Việt Nam văn phạm giáo khoa
thư, Lê Thăng xuất bản, Imprimerie du Nord,
Peterbourg.
N 133-135 Rue de Coton.
[3] Đỗ Hữu Châu (1981), Từ vựng ngữ nghĩa tiếng
[18] Panfilov, V.Z (1977), Phạm trù tình thái và vai
Việt, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
trò của nó trong cấu trúc của câu và phán đoán,
[4] Lê Đông, Nguyễn Văn Hiệp (2003), Khái
Tạp chí Những vấn đề ngôn ngữ học, số 4.
niệm tình thái trong ngôn ngữ học. Tạp chí
[19] Nguyễn Kim Thản (1964), Nghiên cứu về
Ngôn ngữ, số 6, 7. ngữ pháp tiếng Việt, t.2, Nxb Khoa học xã
[5] Đinh Văn Đức (1986), Ngữ pháp tiếng Việt, hội, Hà Nội.
Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. [20] Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Văn Hiệp
[6] Nguyễn Thiện Giáp (1975), Về khái niệm (1998), Thành phần câu tiếng Việt, Nxb Đại
thành ngữ tiếng Việt, Tạp chí Ngôn ngữ, số 3. học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
[7] Nguyễn Thiện Giáp (2011), Vấn đề từ trong [21] Nguyễn Văn Tu (1976), Từ và vốn từ tiếng
tiếng Việt, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. Việt hiện đại, Nxb Đại học và Trung học
[8] Đoàn Thu Hà (2015), Quán ngữ tiếng Việt chuyên nghiệp, Hà Nội.
dưới góc độ Ngôn ngữ học tri nhận, Luận án [22] Phạm Hùng Việt (2003), Trợ từ trong tiếng
Tiến sĩ, Học viện Khoa học xã hội, Hà Nội. Việt hiện đại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
97
- Khoa học xã hội Việt Nam, số 7 - 2019
[23] Bakhtin, M.M (1935), The dialogic Essays in Pragmatics, Lawrence Erlbaum
Imagination: Four Essays, Austin: University Associates Publishers.
of Texas Press. [32] Halliday, M.A.K (1985), An introduction to
[24] Brisard& Patard (2011), Cognitive Approaches Functional Grammar, Arnold: London.
to Tense, Aspect, and Epistemic Modality, John [33] Lyons, J. (1977), Semantics, Vol.1, 2,
Benjamins Publishing Company. Cambridge University Press.
[25] Bybee, J. (1985), Morphology, [34] Lyons, J. (1995), Linguistic Semantics- An
Amsterdam/Philadenlphia: John Benjamins introduction, Cambridge University Press.
Publishing Company. [35] Martin, J.R and White, P.P.R (2005), The
[26] Bybee, J., Perkins, R. &Pagliuca, W (1994), Language of Evaluation: Appraisal in English,
The Evolution of Grammar- Tense, Aspect, and Palgrave Macmillan: New York.
Modality in the languages of the world, The [36] Palmer, F.R (1986), Mood and Modality,
Cambridge University Press.
University of Chicago Press Chicago and
[37] Siewierska, A. (1991) Functional Grammar,
London.
Routledge: London and New York.
[27] Chomsky, N. (1957), Syntactic Structure, The
[38] Volosinov, V.N (1995), Marxism and the
Hague, Mouton.
Philosophy of Language, Routledge:London.
[28] Frawley, W (1992), Linguistic Semantics,
[39] White, P.P.R (2003) Beyond modality and
Lawrence Erlbaum Associates, Publisher, New
hedging: A dialogic view of the language of
Jersey.
intersubjective stance, Text and Talk: An
[29] Givón, T (1982), Evidentiality and epistemic Interdisciplinary Journal of Language,
modality, Studies in Language, No. 6. Discourse & Communication Studies, CUP.
[30] Givón, T (1984), Syntax, a Functional- [40] White, P.P.R. (2006), Dialogistic positioning
typological Introduction, Vol. 1, Lawrence and interpersonal style- A framework for
Erlbaum Associates Publishers. stylistic comparision, Pragmatic Markers in
[31] Givón, T (1989), Mind, Code and Context: Contrast, CUP.
98
nguon tai.lieu . vn
|
