Trờng Đại học vinhKhoa ngữ văn------------------nguyễn thị phợngnghệ thuật trữ tìnhtrong chinh phụ ngâmkhoá luận tốt nghiệp đại họcngành cử nhân khoa học ngữ vănVinh - 200612Trờng Đại học vinhKhoa ngữ văn------------------nghệ thuật trữ tìnhtrong chinh phụ ngâmKhoá luận tốt nghiệp đại họcchuyên ngành: văn học Việt Nam 1Giáo viên hớng dẫn: TS. Trơng Xuân TiếuSinh viên thực hiện : Nguyễn Thị PhợngLớp: 43B1 - Khoa Ngữ vănVinh - 20063MụC lụcTrangLời cảm ơnI . Phần mở đầu11. Lí do chọn đề tài2. Phơng pháp nghiên cứu3. Phạm vi nghiên cứu4. Mục đích nghiên cứu5. Lịch sử vấn đềII. Phần nội dung233448Chơng 1 : Nghệ thuật thể hiện các bớc tâm lí nhân vật trong "Chinh phụ8ngâm".1.1 Nghệ thuật thể hiện các bớc tâm lí nhân vật trong văn học Việt Nam Trung8Đại1.1.1 Giới thuyết về các bớc tâm lí1.1.2 Nghệ thuật thể hiện các bớc tâm lí nhân vật trong văn học Việt Nam88Trung Đại1.1.3 Các bớc tâm lí nhân vật ngời Chinh phụ trong "Chinh phụ ngâm"1.1.3.1 Sự hồi tởng1.1.3.2 Sự tởng tợng1.1.3.3 Sự liên tởng1.1.3.4 Sự so sánhChơng 2 : Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình - một biện pháp trữ tình đặc sắc111213162025trong "Chinh phụ ngâm"2.1 Vai trò nghệ thuật tả cảnh ngụ tình trong "Chinh phụ ngâm"2.2 Nghệ thuật tả cảnh và tình trên mối quan hệ hài hòa-thống nhất2.3 Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình trên mối quan hệ đối lậpChơng 3 : Nghệ thuật trữ tình bằng biện pháp đối ngẫu trong "Chinh phụ25283539ngâm"3.1 Vai trò của biện pháp nghệ thuật đối ngẫu trong sáng tác thơ ca Việt Nam39Trung Đại3.2 Vấn đề nghệ thuật đối ngẫu trong "Chinh phụ ngâm"3.3 Vai trò nghệ thuật đối ngẫu trong "Chinh phụ ngâm"3.3.1 Thống kê những cặp bình đối3.3.2 Thống kê những cặp tiểu đối3.3.3 Vai trò "Bình đối-tiểu đối" trong một số đoạn trích3.3.3.1 Bình đối3.3.3.2 Tiểu đốiIII . Kết luậnTài liệu tham khảo24142424546465154554Lời cảm ơnTôi xin chân thành cảm ơn thầy giáo hớng dẫn TS, TrơngXuân Tiếu, các thầy cô giáo trong tổ văn học Việt Nam 1, cùng5các bạn đã giúp đỡ tận tâm, nhiệt tình để tôi hoàn thành khoáluận này.Đây là khoá luận tốt nghiệp của một sinh viên mới chập chững trên conđờng nghiên cứu khoa học, Nên dù đã cố gắng hết mình, nhng do hạn chế vềnăng lực cũng nh về điều kiện tài liệu tham khảo, chắc chắn sẽ còn nhiều thiếusót, Mong đợc sự góp ý của các thầy cô giáo và các bạn.Vinh, tháng 5/2006Sinh viênNguyễn Thị Phợng6I. Phần mở đầu1. Lí do chọn đề tài:Nh chúng ta đã biết Chinh phụ ngâm là một tác phẩm viết về tâmtrạng đau buồn triền miên của một ngời vợ quý tộc có chồng ra trận. Nguyêntác của Đặng Trần Côn viết bừng chữ Hán,theo lối thơ trờng đoản cú,là tácphẩm có tính chất tập cổ. Rất nhiều câu thơ trong tác phẩm này đợc lấy ra từkho tàng thơ ca cổ đại Trung Hoa,cố nhiên tác giả có nhào nặn lại,có thêmthắt,sửa đổi. Nhng với bản dịch bằng chữ Nôm theo thể thơ song thất lục bátcủa Đoàn Thị Điểm thì khúc ngâm trữ tình này lần đầu tiên tìm đợc cái âm hởng thực sự phù hợp với nó.Tác phẩm Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn (dịch giả: ĐoànThịĐiểm) cùng với Cung oán ngâm khúc( Nguyễn Gia Thiều )đợc coi là hạtngọc trong dòng văn học cổ điển Việt Nam giai đoạn nửa cuôí thế kỷ XVIIInửa đầu thế kỷ XIX. Các tác phẩm ấy hớng về tâm t,số phận của những conngời cụ thể,do vậy Chinh phụ ngâm trở thành cái mốc đánh dấu sự đổi mớivề lí tởng thẩm mĩ của thời đại và khơi gợi nhiều cảm hứng mới mẻ cho cácnhà thơ, nhà văn sau này.Song song với việc khúc ngâm ra đời, tính phi ngã trong văn học cổtruyền bắt đầu bị phá vỡ. Văn học chuyển mình trong một giai đoạn mới rựcrỡ, con ngời tồn tại với t cách là cá nhân ngày càng xuất hiện nhiều hơn,đậmnét hơn trong văn chơng. Con ngời trong văn học cổ là con ngời bị phủ nhậnphần cá nhân của nó, cái tôi cá nhân phải kìm nén mọi ớc muốn của bản thânđể hoà hợp với cái ta của cộng đồng, của xã hội. Chính vì vậy cuộc sống conngời trở nên đơn điệu và khuôn sáo. Cùng với sự trỗi dậy của con ngời cánhân, văn học chú ý phản ánh đời sống bên trong con ngời,với những khátvọng hạnh phúc lứa đôi,vấn đề quyền sống, quyền hởng hạnh phúc trần thế đợc biểu hiện rõ ràng,cụ thể, sâu sắc.7Chinh phụ ngâm là tác phẩm từ trớc đến nay đã có rất nhiều chuyênluận đề cập đến. Nhng vấn đề nghệ thuật trữ tình cha đợc tìm hiểu kỹ,chađợc đi sâu đúng mức và còn có chỗ để đi sâu tìm hiểu. Đó là lý do nghiêncứu của đề tài này.2. Phơng pháp nghiên cứuTác phẩm là sự kết tinh những mặt sáng tạo nghệ thuật của Đặng TrầnCôn,trong đó nghệ thuật trữ tình là phơng diện thành công nhất. Hêghentừng nói: phơng pháp tơng ứng đối tợng. Để có cách tiếp cận với vấn đề sâusắc hơn,chính sắc hơn, chúng tôi sử dụng những phơng pháp nghiên cứu sau:- Phơng pháp thống kê- Phơng pháp phân tích- Phơng pháp so sánh, đối chiếu- Phơng pháp tổng hợpTất cả những phơng pháp trên đây đều đợc quán triệt theo quan điểmlịch sử:một tác phẩm văn học không những là con đẻ của nhà văn,của mộttruyền thống văn học . mà còn là tác phẩm của một hoàn cảnh lịch sử kinh tế xã hội nhất định. Cho nên tìm hiểu mảnh đất lịch sử sinh ra nó đã trởthành điều kiện cơ bản đảm bảo cho việc phân tích,đánh giá tác phẩm chínhxác.3. Phạm vi nghiên cứu:Khi nghiên cứu về nghệ thuật trữ tình trong Chinh phụ ngâm chúngtôi tiến hành nghiên cứu bản dịch hiện hành của nữ sĩ Đoàn Thị Điểm trongcuốn Những khúc ngâm chọn lọc -Nhà xuất bản giáo dục_1994 do Lơngvăn Đang Nguyễn Thạch Giang-Nguyễn Lộc giới thiệu,biên khảo,chú giải.Nghệ thuật trữ tình trong Chinh phụ ngâm là một vấn đề không chỉhấp dẫn với giới nghiên cứu phê bình văn học, mà còn hấp dẫn với cả chúngtôi,những sinh viên mới chập chững bớc trên con đờng tập dợt nghiên cứukhoa học. Tuy nhiên, đi sâu tìm hiểu vấn đề nghệ thuật trữ tình trong Chinhphụ ngâm không phải là vấn đề đơn giản, dễ dàng. Do điều kiện thời gian8quá eo hẹp,năng lực của bản thân có hạn,khoá luận này của chúng tôi khôngthể khám phá hết mọi phơng diện thuộc vấn đề nghệ thuật trong Chinh phụngâm, mà chỉ đi sâu khám phá 3 khía cạnh chủ yếu đó là : Nghệ thuật thểhiện các bớc tâm lý nhân vật, nghệ thuật tả cảnh ngụ tình và nghệ thuật đốingẫu trong Chinh phụ ngâm .4. Mục đích nghiên cứu :Nghiên cứu nghệ thuật trữ tình là nhằm tìm hiểu tiếng nói trữ tình củanhân vật trữ tình trong Chinh phụ ngâm" . Đó là tiếng nói đau buồn, nhớ thơng của ngời chinh phụ có chồng ra trận. Chinh phụ sống với lòng mình,vớisự đau đớn của tâm hồn. Nàng không mơ mộng hoặc mong ớc xa xôi,cảnh vậtbên ngoài không có gì làm cho nàng chú ý đến nữa và nàng đã tập trung tất cảtâm trí,ý nghĩ vào thế giới bên trong để nhận định sự trống trải bao la và trànngập.Trong khúc ngâm, chân dung một con ngời hiện ra rất rõ nét. Đọc Chinhphụ ngâm ngời ta cảm thấy có một sợi dây vô hình chạy xâu chuỗi mấytrăm câu thơ từ đầu đến cối(Xuân Diệu). Khúc ngâm không chỉ kết đọng nỗiđau thơng xa cách muôn thở mà còn ánh lên một điểm sáng nhân văn,đó làniềm khao khát yêu thơng không bao giờ tắt ở con ngời.Những biểu hiện tinh tế nhất ở đời sống tâm hồn lại đợc khắc hoạ bằngnghệ thuật trữ tình rất thành công. Vì vậy nghiên cứu nghệ thuật trữ tình rất cótác dụng trong việc tìm hiểu sâu tác phẩm.5. Lịch sử vấn đề:Chinh phụ ngâmlà một tác phẩm viết về chiến tranh, là khúc ngâmcủa ngời chinh phụ,là lời than thở của ngời chinh phụ có chồng ra trận, là sảnphẩm của thời đại, là một tác phẩm viết bằng Hán văn và đợc Đoàn Thị Điểmdịch ra quốc âm. Thành công tuyệt vời của bản dịch đã có giá trị quyết địnhlàm cho khúc ngâm đợc phổ biến rộng rãi trong đông đảo công chúng ngờiViệt Nam trong hai thế kỉ qua. Kể từ khi bản dịch của Đoàn Thị Điểm đợcgiới thiệu đến nay, có nhiều ngời nghiên cứu,tìm hiểu về "Chinh phụ9ngâm"trên các bình diện khác nhau . Qua một số bài viết,chúng tôi thấy mọikhía cạnh,phơng diện của khúc ngâm đã dợc đề cập đến : Tác giả,dịch giả,thểthơ song thất lục bát, nghệ thuật ớc lệ tợng trng, nghệ thuật tập cổ Trongcác bài viết đó,có nhiều bài chỉ đi vào một phơng diện nào đó họ cảm thấytâm đắc nhất,nhng có những bài đợc viết nh một công trình nghiên cứu với cáinhìn bao quát và sâu sắc hơn về tác phẩm này. Chinh phụ ngâmcũng đợcnghiên cứu,tìm tòi ở các giáo trình dành cho sinh viên trờng Đại học và CaođẳngĐầu tiên phải kể đến cuốn sách Văn học Việt nam nửa cuối thế kỉXVIII của Nguyễn Lộc(Nxb Huế - 2002) nghiên cứu Chinh phụ ngâm theohớng đi sâu mở rộng hơn về các khía cạch của tác phẩm. Viết về nghệ thuậtbiểu hiện tâm trạng tác giả cho rằng :"thành công của của "Chinh phụ ngâm"chính là ở chỗ nhà thơ biết cách khai thác tâm trạng,đồng thời biết cách xâydựng hình tợng, biết cách cấu trúc tác phẩm Sự phong phú của hình t ợngtâm trạng ở đây,do tính chất ngng đọng của nó,đợc nhà thơ khai thác theotuyến bề dày,bề ngang,chứ không phải theo tuyến chiều dọc, chiều cao [1284]. Nh vậy,tâm lý tiếng nói nội tâm của con ngời đã đợc tác giả chú ý đến."Chinh phụ ngâm" trong giáo trình ấy đã đợc nghiên cứu về một số vấn đềnghệ thuật ,nhng chúng tôi thấy tâm lý cha đợc tác giả đề cập đến một cáchthấu đáo, mà chỉ là những ý nghĩ là những ý nhỏ lớt qua trong quá trình phântích tác phẩm.Thạch Trung Giả trong cuốn sách Văn học phân tích toàn th(Nxb Vănhọc) đã phân tích, phẩm bình các đoạn tiêu biểu và phân tích khúc ngâm mộtcách toàn diện. Trong quá trình phân tích ấy, tác giả cũng có đề cập đến nghệthuật tả cảnh ngụ tình. Tác giả đã đi đến một nhận xét tổng quát : ĐặngTrần Côn đã sử dụng ngoại cảnh, nhng diễn tả nó để đạt mục đích tả tình[ 8 196]Trong cuốn Giảng văn Chinh phụ ngâm của Đặng Thai Mai (Nxb HàNội_2002) đã phân tích một tác phẩm cổ điển. Qua đây, chúng tôi tìm ra10những phát hiện mới về con ngời,không gian,thời gian đợc thể hiện trong tácphẩm,quan hệ giữa con ngời với cảnh vật cũng đợc tác giả chú ý đến trong quátrình phân tích. Từ đó tác giả tổng quát lại : "Trong chinh phụ ngâm,cảnh vậtchỉ có một ý nghĩa,một tác dụng đó là khung cảnh cho động tác con ngời vàcon ngời lại chỉ có một phơng diện đáng chú ý đó là phơng diện tâm lý. [15 91]Trong cuốn phân tích bình giảngtác phẩm văn học 10(NguyễnKhắc Phi) qua trích đoạnNỗi nhớ nhung sầu muộn của ngời chinh phụ tác giảviết những biểu hiện tinh tế và phức tạp nhất của đời sống tâm hồn đợc khắchoạ bằng nghệ thuật cổ điển tả cảnh ngụ tình quen thuộc đó là thành côngđặc sắc của bút pháp miêu tả nội tâm trong đoạn trích . [19 37]Trong cuốn Phê bình bình luận văn học của Nguyễn Hữu Hào ( NxbVăn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh ) tác giả đã chú ý phân tích,bình luận tấtcả các đoạn trích trongkhúc ngâm. Nghệ thuật tâm lý nhân vật đợc tác giả chúý nhiều nhất,đặc biệt trong đoạn trích Buổi tiễn đa. Tác giả viết Tâm lýchinh phụ là tâm lý của một nhi nữ thờng tình. Trớc cảnh chia phôi nàngquyến luyến,bịn rịn,rồi mơ mộng,rồi sầu t,rồi ganh tị đến cả những vật khôngbiết cảm xúc. [9 99]Cuốn Bình giảng tác phẩm văn học của Trần Đình Sử -Trần ĐăngXuyền (Nxb Giáo dục Hà Nội - 1997) đoạn Trông bốn bềđợc tác giả phântích và làm nổi rõ nghệ thuật tả cảnh ngụ tình. Tác giả viết bốn bức tranh tảcảnh nói trên đợc miêu tả qua con mắt tâm trạng sầu muộn,lo lắng, nhớnhung,mong ngóng chồng của ngời chinh phụ. Đằng sau những cảnh vậtngoại giới ấy là tâm trạng của con ngời. Mỗi khổ thơ là một bức tranh phongcảnh,thể hiện một khía cạnh nào đấy trong tâm trạng ngời chinh phụ. Thiênnhiên ở đây đối lập hay hoà hợp với con ngời đều xuất phát từ tâm trạng khắckhoải đợi chờ mòn mỏi đến vô vọng của ngời chinh phụ . [23 - 67]Khi nói đến Chinh phụ ngâmchúng ta không thể không nhắc đến cuốnsách Những khúc ngâm chọn lọc của Lơng Văn Đang-Nguyễn Thạch Giang11Nguyễn Lộc (Nxb ĐH & THCN Hà Nội -1994 ). Tác giả chú ý đến nghệthuật trong khúc ngâm và đã viết Hình thức đối ngẫu là một kết cấu phổ biếntrong thơ cổ nói chung,làm thành một nét đặc thù có tính cách lịch sử của thipháp cổ. Chẳng hạn trong thơ Đờng luật những câu thực và luận kết cấu đốinhau từng đôi một. Trong thơ lục bát,câu lục và câu bát đều có những khả năngtiểu đối. Nhng trong lục bát,hình thức tiểu đối đa dạng và linh hoạt. Còn tráilại trong song thất lục bát của ngâm khúc thì khác hẳn hai câu thất có thể đốinhau,câulục và câu bát đều có thể tiểu đối. Điển hình cho kết cấu đối ngẫunàylà bản dịch "Chinh phụ ngâm".Dịch giả sử dụng đầy đủ những yếu tố đốingẫu, nhng liều lợng vừa phải, nên tác phẩm vẫn thanh thoát . [7 13]Nh vậy, vấn đề chúng tôi quan tâm giải quyết ở khoá luận này đã đợcmột số nhà nghiên cứu Chinh phụ ngâm ở nớc ta đề cập tới nhiều góc độ.Song việc tìm hiểu về nghệ thụât trữ tình trong chinh phụ ngâm thì hầu nhcha có công trình nào giải quyết trọn vẹn. Tất cả mới chỉ mang tính chấtminh hoạ nhằm làm nổi bật một vấn đề nào đó mà họ đa ra. Vận dụng thànhtựu của những ngời đi trớc,chúng tôi đi sâu tìm hiểu một vấn đề cụ thể nh đãđợc đặt ra ở đề tài khoá luận.12II . Phần nội dungChơng 1:Nghệ thuật thể hiện các bớc tâm lý nhân vật trongChinh phụ ngâm1. 1 Nghệ thuật thể hiện các bớc tâm lý nhân vật trong văn họcViệt Nam trung đại1. 1. 1 Giới thuyết về các bớc tâm lý:Trong tiếng Việt thuật ngữ tâm lý đã có từ lâu. Từ điển Tiếng Việt(1988) định nghĩa một cách tổng quát : "tâm lý" là ý nghĩ,tình cảm làmthành đời sống nội tâm thế giới bên trong của con ngời". [10-15]Tâm lý bao gồm tất cả những hiện tợng tinh thần xảy ra trong đầu óc conngời, điều hành mọi hoạt động của con ngời. Các hiện tợng tâm lý đóng vaitrò quan trọng đặc biệt trong đời sống của con ngời.Tâm lý nhân vật là thế giới phong phú nhất,đa dạng nhất phức tạp nhấtvà bí ẩn nhất. Vì thế chúng ta cần phải thâm nhập vào thế giới bên trong thìmới có thể hiểu đợc con ngời một cách sâu sắc và toàn diện. Nhà văn khôngchỉ mô tả nét mặt,cử chỉ,lời nói,trang phục của nhân vật, mà còn đọc đ ợcnhững ý nghĩ sâu kín nhất trong lòng nhân vật, kể cả những ý nghĩ trái ngợcvới những biểu hiện bên ngoài của nó.1. 1. 2. Nghệ thuật thể hiện các bớc tâm lý nhân vật trong văn học ViệtNam trung đạiTừ thế kỉ XVIII trở về trớc,trong văn học Việt Nam con ngời tồn tại gắnchặt với cộng đồng,hoà tan trong cộng đồng,mọi hành động,việc làm đều gắnliền với lợi ích cộng đồng. Nhng bớc sang thế kỉ XVIII xã hội phong kiếnViệt Nam mục ruỗng thối nát và nó không còn đủ sức kìm toả con ngời nữa.Lúc này con ngời tự ý thức về mình,về giá trị của mình và lên tiếng đòi quyềnlợi cho chính mình. Tác phẩm mở đầu là Chinh phụ ngâm(Đặng Trần Côn).13Qua tâm sự đau buồn của ngời chinh phụ nhớ chồng mà tác giả tố cáo cuộcchiến tranh phong kiến lúc bấy giờ. Nhà thơ chỉ bằng lời ngời chinh phụ khinói về chồng, khi nói về mình, đã lần lợt làm cho ngời đọc ý thức đợc mộtcách rõ rệt,thấm thía thảm hoạ của cuộc chiến tranh phi nghĩa. Và rồi từ trungtâm của những bi kịch ấy ngời ta lại nhận ra khát vọng sống của con ngời thờiđại. Cũng giống nh "Chinh phụ ngâm" "Cung oán ngâm khúc (Nguyễn GiaThiều) là lời than của một cung nữ bị vua ruồng bỏ. Nàng ao ớc đợc sốngmãnh liệt,nhng lại đang chết dần chết mòn trong cung cấm. Tác phẩm lên ángay gắt cuộc sống trụy lạc của bọn vua chúa. Và điều đáng chú ý là đằng sauthân phận bi thảm của ngời cung nữ, tác giả đã dựng lên đợc cả một bối cảnhrộng lớn của cái xã hội phong kiến lúc bấy giờ. Sau này, nhân vật Thuý Kiềutrong Truyện Kiều của Nguyễn Du cũng trở thành vô cùng hấp dẫn đối vớimọi ngời,không phải chỉ vì cuộc đời Kiều đầy những đau khổ, mà vì Kiều cónhững biểu hiện tâm lý phong phú và sâu sắc. Đọc Truyện Kiều không aicó thể quên tâm lý của nàng lúc phải trao duyêncho em để nàng bán mìnhchuộc cha,hoặc nỗi buồn của Kiều ở lầu Ngng Bíchvà nỗi dằn vặt dau đớncủa nàng sau những đêm bớm lả ong lơi,cuộc vui đầy thángĐi sâu vào tác phẩm Chinh phụ ngâm chúng ta sẽ bắt gặp sự phức tạp,nỗi đau lòng,tâm trạng từ nuối tiếc, hối hận,trách móc,lo âu,buồn tủi, đến lờithở than, thơng nhớ, đợi chờ. Đấy là điều mà văn học các thế kỉ trớc cha có đợc. Tâm lý nhân vật chinh phụ đợc mô tả qua 4 bớc :Hồi tởng tởng tợng liên tởng-so sánh. ở đây tác giả đã sử dụng thủ pháp nghệ thuật thể hiện cácbớc tâm lý,để làm nổi rõ hơn tâm trạng nhân vật ngời chinh phụ trong nhữngngày chồng ra trận,với những trạng thái tâm hồn cảm xúc phức tạp,ngổnngang rất ngời của nhân vật.Cùng với sự trỗi dậy mạnh mẽ của con ngời cá nhân, thì trong văn họcViệt Nam cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX, các nhân vật đã tự tách mình rakhỏi sự ràng buộc của cộng đồng để tự mình nhìn nhận,tự đánh giá về bảnthân. Nếu nh ở các tác phẩm tự sự trớc kia,tâm trạng nhân vật thờng đợc thể14hiện thông qua ngôn ngữ gián tiếp của tác giả, hoặc của ngời kể chuyện,thìđến Chinh phụ ngâm(Đặng Trần Côn - dịch giả Đoàn Thị Điểm) đã mạnhdạn lùi sâu vào hậu trờng để cho nhân vật của mình trực tiếp tự mổ xẻ, tự phântích, tự phơi bày tất cả những suy nghĩ,tâm t tình cảm của mình và tiếng nóitâm trạng ấy của ngời chinh phụ là hớng tới một đối tợng vắng mặt khác. Cóthể nói Chinh phụ ngâm phản ánh một vấn đề nóng hổi của thời đại,là tiếngnói chống chiến tranh phi nghĩa và khát vọng hoà bình của nhân dân. Tácphẩm là lời than thở triền miên, da diết của ngời phụ nữ có chồng ra trận. Đâyquả là tiếng nói mới lạ,độc đáo, khác xa với tiếng nói ngời phụ nữ phong kiếntrong văn học Việt Nam Trung Đại ở các thế kỉ trớc.Đến với khúc ngâm, hơn chỗ nào hết hình ảnh ngời chinh phụ mới thậtsống với lòng mình,với sự đau đớn của tâm hồn. Trong khúc ngâm, ngời đọcbắt gặp hình ảnh ngời chinh phụ lặng lẽ cô đơn với một nỗi lòng ngổn ngangsầu tủi. Ngời chinh phụ không mơ mộng hoặc mong ớc xa xôi và cảnh vật bênngoài không có gì làm cho nàng chú ý đến nữa, nàng đã tập trung tất cả tâmtrí,ý nghĩ vào thế giới bên trong để nhận định sự trống trải bao la tràn ngập.Do đó, đọc khúc ngâm ai ai cũng bắt gặp ngay cái thổn thức của nỗi lòng ngờichinh phụ.Chinh phụ ngâm là những bi kịch về tâm trạng : Chinh phụ và chinhphu đang sống yên ấm,hạnh phúc thì chiến tranh bùng nổ, ngời chinh phu phảira trận rồi biềt biệt không về ngời vợ ở nhà mòn mỏi trông đợi. Nỗi niềm côđơn,sầu muộn nhớ thơng chồng nh những lớp sóng lòng ngày đêm vỗ trongtim nàng. Khúc ngâm đợc viết theo lời chinh phụ,nỗi lòng của nàng đợc chínhbản thân nàng kể lại bằng hồi tởng-tởng tợng liên tởng-so sánh. Nhà thơ dờng nh muốn để cho nàng có đợc cơ hội để bộc bạch nỗi lòng của mình,thểhiện tâm lý của mình. Đó là những tâm t từ chính sự nếm trải của đờimình,bao điều tâm sự chồnh chất ngổn ngang trong lòng ngời thiếu phụ đợcđúc thành khúc ngâm với 408 câu song thất lục bát (bản dịch).15Trong xã hội phong kiến,cuộc đời đau khổ của ngời phụ nữ đợc nói nhiềuđến đó là :Hình ảnh ngời cung nữ trong Cung oán ngâm khúc bị vua ruồngbỏ, nàng Tiểu Thanh(Trung Quốc) lấy lẽ một ngời rồi bị vợ cả đánh ghen màchết trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du,trong thơ Hồ Xuân Hơng là những ngời phụ nữ làm lẽ,muộn chồng và chồng chết Các nhà thơ đã nói nhiều đếnnỗi khổ của ngời phụ nữ với tất cả tấm lòng cảm thông,sự xúc động và xót thơng,tâm trạng và đã gây một ấn tợng sâu sắc cho ngời đọc. Nhng có lẽkhông có ngời phụ nữ nào lại lo âu,sầu muộn,sợ hãi,trông đợi nh ngời Chinhphụ của Đặng Trần Côn.Có thể nói Chinh phụ ngâm là một tác phẩm có địa vị trong lịch sửvăn học giai đoạn nửa cuối thế kỉ XVIII nửa đầu thế kỉ XIX. Tác phẩm đãkhơi dậy nhiều cảm hứng mới mẻ trong văn học cổ Việt Nam bởi một sự đổimới trong nghệ thuật thể hiện tâm lí nhân vật.Nó góp phần làm cho nộidung văn học giai đoạn này thêm phong phú, đa dạng và sinh động hơn vì đãthấm nhuần một t tởng nhân đạo sâu sắc.1. 1. 3 Các bớc tâm lý nhân vật ngời chinh phụ trong Chinh phụ ngâm .Vấn đề quan trọng nhất là về dung lợng của thể ngâm khúc đã tạo điềukiện hơn hẳn thơ Đờng trong việc phân tích miêu tả tâm lí nhân vật trữ tình.Tâm lí nhân vật ngời chinh phụ ở đây rất phong phú và phức tạp. Trong cácloai tâm lí đó có chia xa, cách trở, có hẹn hò, lo lắng, chờ mong Nh ng nổibật nhất vẫn là khát vọng về hạnh phúc lứa đôi và tình yêu của con ngời cánhân trần thế.Đây là đặc điểm lớn nhất chi phối mọi tâm lí của nhân vậtchinh phụ trong Chinh phụ ngâm. ở đây chúng ta có thể hình dung tâm línhân vật ngời Chinh phụ qua bốn bớc: hồi tởng- tởng tợng - liên tởng - sosánh.161. 1. 3. 1 Sự hồi tởng của nhân vật chinh phụ trong Chinh phụ ngâm .Nếu nh thoạt đầu cảnh xuất chinh của ngời Chinh phu là sự lu luyến,tiếcnhớ, sầu muộn của ngời Chinh phụ. Thì bên cạnh đó tác giả cũng mạnh dạnca ngợi một hành động cao đẹp của ngời chồng thơng yêu, của thanh niên thờiđại lúc bây giờ :Chàng tuổi trẻ vốn dòng hào kiệtXếp bút nghiên theo việc đao cungThành liền mong tiến bệ rồngThớc gơm đã quyết chẳng dong giặc trờiChí làm trai dặm nghìn da ngựaGieo Thái sơn nhẹ tựa hồng mao.Phải chăng, đây là điều sâu thẳm mà nàng đã thốt lên với ngời chồngthơng yêu của mình. Đồng thời là sự ý thức rất đúng đắn, ít ra cũng là đốimặt với giấc mộng công hầu lúc bấy giờ. Tuy rằng cũng thừa biết đó là giấcmộng mang tính chất tác hại của bản thân, những ngời luôn oán trách về cuộcchiến tranh này.Vì vậy trong những ngày xa cách, tâm lí của nàng Chinhphụ đã trải qua nhiều diễn biến phức tạp.Trớc hết đó là sự hồi tởng lại giây phút chia tay trên cầu sông vị.Chàng ra nơi chiến địa xa xôi, nàng trở lại chốn phòng khuê, lòng luyến tiếcđau thơng. . Phải chăng tâm lí chinh phụ là tâm lí của một nữ nhi thờng tình.Truớc cảnh chia phôi, nàng quyến luyến, bịn rịn, rồi mơ mộng, rồi ganh tịđến cả những vật không biết cảm xúc nh con ngựa và chiếc thuyền.Nàng là ngời đa cảm, giàu mơ mộng, giàu tởng tợng. Vì đa cảm, nênhình ảnh nào cũng khiến cho nàng cảm thấy buồn và khắc sâu trong tâm não.Hình ảnh dòng nớc dới cầu, làn cỏ non bên cầu đã đeo đẳng theo nàng nh mộtám ảnh thê thiết, não nùng. Vì giàu mơ mộng, nàng mới có ý tởng so sánh vớicon ngựa trên bộ, chiếc thuyền dới nớc và cả bóng trăng trên trời. Vì giàu tởngtợng nên mặc dầu chàng đã khuất vào viễn cảnh rồi, mà nàng vẫn tin rằngchàng đã bao lần ngoảnh lại, song chẳng thấy nhau mà, chỉ thấy ngàn dâu baola xanh ngắt.17Cùng trông lại mà cùng chẳng thấyThấy xanh xanh những mấy ngàn dâuNgàn dâu xanh ngắt một màu.Lòng chàng ý thiếp ai sầu hơn aiTác giả khéo léo mợn màu xanh của ngàn dâu để tô đậm nỗi buồn trànngập trong lòng ngời Chinh phụ. Tâm lí Chinh phụ là tâm lí của chàng traihào hùng, khí phách, nhng cũng mang đủ bản tính của một con ngời thật,chứ không có vẻ gì giả tạo. Sự tơng phản giữa hai tâm trạng đó là những tởngtọng mà không xa vời thực tế, tâm trạng riêng của chàng và nàng, đồng thời làtâm trạng chung cho lớp thanh niên trong cảnh đất nớc loạn li.Qua sự hồi tởng của ngời chinh phụ,ta càng thấy rõ tài sử dụng nghệthuật miêu tả tâm lý nhân vật của tác giả. Để diễn tả đúng tâm tình man máccủa chinh phụ trớc cảnh biệt ly,tác giả thể hiện tâm lý ngời chinh phụ ngổnngang trăm mối,bùi ngùi nhìn theo bóng cờ bay phấp phới,nhìn theo đoànquân,nhìn theo bóng ngựa. Giờ đây nàng chỉ còn nghe thấy tiếng địch từ xavọng lại mà thôi1. 1. 3. 2 Sự tởng tợng của ngời chinh phụ trong Chinh phụ ngâm .Ngời chinh phụ trở về với hoàn cảnh cô đơn,tâm hồn ngơ ngẩn nh mấtmột cái gì mình yêu quý nhất. Giờ đây ngời chinh phụ tởng tợng đến nhữngnỗi vất vả của chồng ngoài chiến địa và buồn nghĩ không biết bao giờ chồngmới đợc trở về.Ngồi một mình giữa đêm trăng,Chinh phụ thơ thẩn, mơ mộng. Nàng tởng tợng, hình dung cảnh chồng ở ngoài chiến địa :Chàng từ đi vào nơi gió cátĐêm trăng này nghỉ mát phơng nao ?Hai chữ "gió cát" chỉ cảnh chiến trận,gây cho ta nhiều hình ảnh và nhấtlà cảm giác mênh mông hun hút.Những chữ đêm trăng này phơngnaochứng tỏ rằng hồn chinh phụ đang bâng khuâng mơ mộng. Lòng yêu thơng chồng và tính đa cảm đã giúp nàng tởng tợng ra một cảnh chiến trờng, nơi18mà chồng nàng đang trải bao gian khổ,xông pha vào những hiểm nghèo. Cáivất vả cuộc sống dãi dầu của ngời chiến sĩ đã đợc vẽ lại một cách tài tìnhtrong mấy câu thơ :Hơi gió lạnh ngời dầu mặt dạnDòng nớc sâu ngựa nản chân bonÔm yên gối trống đã chồnNằm vùng cát trắng,ngủ cồn rêu xanhNgời chinh phụ tởng tợng nỗi khổ không phải chỉ ở trong cuộc sốnggian nan,vợt suối trèo non,đầu tên mũi đạn,mà còn ở trong cái cảnh tợng tiêuđiều của trận địa,một cảnh vắng lặng mênh mông với gió thổi hun hút,sơng salạnh lẽo, làm cho lòng ngời chiến sĩ dù sắt đá đến đâu cũng se lại và nỗi buồnhiện lên trên nét mặt đăm chiêuSơng đầu núi buổi chiều nh gộiNớc lòng khe nẻo suối còn sâuNão ngời áo giáp bấy lâuLòng quê qua đó mặt sầu chẳng khuâyTâm lí của chinh phụ lại càng thấm thía khi nàng nghĩ rằng ngoài nàngchẳng có ai đoái tởng đến chồng nàng, trải bao ma nắng theo cuộc may rủicủa chinh chiến, nay đã trôi dạt nơi đâuTrên trớng gấm có hay chăng nhẽ?Mặt chinh phụ ai vẽ cho nênTởng chàng giong ruổi mấy niênChẳng nơi Hãn Hải thì miền Tiêu QuanVà theo cái đà cảm xúc của nàng, nàng lại e ngại cho số mệnh củachồng, vì Chinh phu thì quá hăng hái mà chiến địa thì nguy hiểmNớc hơi mạnh ơn dày từ trớcTrải chốn nghèo tuổi đợc bao nhiêu19ý tởng về cái "chết" lảng vảng quanh nàng, khiến nàng tởng tợng ramột bãi tha ma, rùng rợn với gió rít, trăng treo, đìu hiu, quạnh quẽ và thấpthoáng âm hồn :Non Kỳ quạnh quẻ trăng treoBến Phì gió thổi đìu hiu mấy gòHồn tử sĩ gió ù ù thổiMặt Chinh phu trăng dõi dõi soiHồn và mặt là hai hình ảnh nói đến sự sống và cái chết của chồngnàng nói riêng và ngời lính nói chung. Chiến tranh phong kiến là đối lập vớicuộc sống của con ngời Con ngời tham gia vào những cuộc chiến tranh phinghĩa là đi vào cõi chết.Trong tởng tợng của nàng hình ảnh chiến tranhphong kiến là chết chócở đây ngời Chinh phu đã đặt hình ảnh Chinh phụ cạnh hồn tử sĩ, nếuchẳng may thì Chinh phu chả mấy chốc lại chẳng hoá ra tử sĩ ? Chinh phu vàtử sĩ đều bị lãng quên, chỉ có gió trăng gần gũiChinh phu tử sĩ mấy ngờiNào ai mạc mặt, nào ai gọi hồnNhững hình ảnh ảm đạm và suy nghĩ đen tối ấy làm nàng càng thêm sợhãi, chán nản. Nếu trong một ngày kia, may ra chồng nàng đợc trở về, thì cólẽ cũng giống Ban Siêu thở trớc thắng trận, khải hoàn, nhng đầu tóc đã bạctrắngPhận trai già ruổi chiến trờngChàng Siêu tóc đã điểm sơng mới vềNàng đã mang hình ảnh Ban Siêu thở trớc làm hình ảnh biểu hiện chomột sự thất vọng, đau xót. Vì chiến tranh phong kiến đã xéo nát hạnh phúcgia đình, hạnh phúc ân ái của tuổi hoa niên và ngời chồng yêu thơng của nàng.Đó phải chăng là một biểu hiện tâm lí sâu kín cho tiếng nói phản chiến lúcbấy giờ?20Và trong tởng tợng của nàng còn nghĩ giờ đây ngời chồng của nàngphải xông lên đột phá rất vất vả vì công danh, mà ngày về vẫn còn xa xăm mờmịt. Nỗi niềm tâm sự u uất,chán nản trong những đêm trăng vắng vẻ ấy, nàngchẳng biết thổ lộ cùng aiáng công danh trăm đờng rộn rãNhững nhọc nhằn nào đã nghỉ ngơiNỗi niềm biết tỏ cùng aiThiếp trong cánh cửa, chàng ngoài chân mâyChúng ta thấy ở đây chinh phụ đã hoàn toàn đặt mình vào cảnh ngộ củaChinh phu và nàng lại có những cảm xúc tế nhị, đợc nâng đỡ bởi một trí tởngtợng rất dồi dào. Cho nên nàng đã sống trong những nỗi khổ của ngời Chinhphu và tìm đợc những lời ảo não than vãn cho số phận của chồng nàng. Vìvậy trong một số câu thơ, ta nhận thấy nhiều chi tiết diễn tả đậm đà và sâu sắccuộc đời gian khổ cuả ngời Chinh phu "Nội không muôn dặm","dãi dầu", "giólạnh" , "ngòi sầu mặt dạn", "nớc sâu ngựa nản chân bon", "nằm vùng cát trắngngủ cồn rêu xanh", "sơng đầu núi buổi chiều nh giội", "trắc trở đôi ngàn xàhổ", "lạnh lùng những chỗ sơng phong"Tất cả gợi lên cảm giác lạnh lùng, hình ảnh thê lơng, ý nghĩ dồn dập, vơng vít băn khoăn, âm điệu ảo nảogây cho ta cảm giác xót xa cùng tâmtrạng ủ rũ và tê lạnh của ngời chinh phụ.1. 1. 3. 3 Sự liên tỏng của ngời chinh phụ trong Chinh phụ ngâmTừ đầu nàng có ý oán trách định mệnh khắc ngiệt đã làm cho vợ chồngnàng phải xa cách và nhận thấy sự xa cách đến với nàng là một nghịch cảnhlớn lao. Tuy vậy nàng vẫn là một con ngời vốn có tâm hồn khả ái và dịu dàng,nỗi buồn của nàng cũng triền miên,đằm thắm và nàng đành phải trải qua sựliên tởng về lời hẹn của chồng và rất buồn vì nhận thấy chồng đã sai hẹn. ởđây ta nhận thấy tác giả diễn tả tâm lí nhân vật chinh phụ thật tinh tế, sâu sắc.Tác giả đã khéo léo mợn các loài chim và loài hoa tợng trng thời gianđể diển tả biến chuyển trong tâm hồn nhân vật Chinh phụ. Tâm trạng băn21khoăn, lo lắng của chinh phụ khi chồng lên đờnghoà với tâm trạng bất địnhcủa Chinh phu khi vợ quyến luyến hỏi han. Sự đối lập giữa hai tâm trạng nàycủa hai ngời càng làm tăng thêm tình cảm vợ chồng của họVì băn khoăn, lo lắng, nên chinh phụ mới hỏi đi hỏi lại nhiều lần vềthời gian và nơi chốn hội ngộ. Vì mang tâm trạng bất định, nên khi thì Chinhphu hẹn mùa hè chàng sẽ về, khi hẹn vào mùa xuân, khi chàng hẹn gặp nàng ởLũng Tây nham kia, khi lại hẹn nàng ở đầu cầu Hải Dơng nọVà đến ngày hẹn ớc đầu tiên, trời vừa sáng nàng đã đến Lũng Tâynham trông ngóng. Nàng đă chờ đợi đến tối mà chẳng thấy chàng ở đâu, chỉthấy lá vàng đã ngập ngừng rung trên cành và nghe thấy chim xôn xao về tổ.Điều này càng tăng thêm nỗi thất vọng vì thực tế đầy cay đắng của mình. Xétcho kỹ trong 6 khổ thơ của đoạn Trách chồng sai hẹn ta thấy vẫn có sựchuyển biến, chứ không phải đứng yên, lặp lại hoàn toàn.Trong 2 khổ đầu, hy vọng và thất vọng cũng đợc thể hiện bằng hai câu:Thở lâm hành oanh cha bén liễuHỏi ngày về ớc nẻo quyên ca/Nay quyên đã giục oanh giàý nhi lại gáy trớc nhà líu loCũng nh vậy :Thở đăng đồ,mai cha dạn gióHỏi ngày về :chỉ độ đào bông/Nay đào đã quyến gió đôngPhù dung lại rã bên sông ba xoàHai khổ tiếp,hi vọng giảm dầnvà thất vọng tăng lên :Hẹn cùng ta lũng Tây nham ấySớm đã trông / nào thấy hơi tămNgập ngừng lá rụng cành trâmThôn tra nghe dậy,tiếng cầm xôn xao22Hẹn nơi nao,Hán Dơng cầu nọChiều lại tìm /nào có tiêu hao?Ngập ngừng gió thổi chéo bàoBãi hôm tuôn đẫy, trớc trào mênh mông.Đến hai khổ thơ cuối thì hi vọng giảm dần triệt tiêu và thất vọng tănglên bao trùm cảm xúc:Tin thờng lại /ngời không thấy lạiGốc hoa tàn đã trải rêu xanhRêu xanh mấy lớp vây quanhSân đi một bớc trăm tình ngẩn ngơTh thờng tới/ngời không thấy tớiBức rèm tha lần dãi bóng dơngBóng dơng mấy bổi xiên ngangLời sao mời hẹn chín thờng đơn saiNh vậy 6 khổ thơ trên là sự miêu tả mâu thuẫn giữa hi vọngvà thất vọngcủa ngời chinh phụ. Nàng càng chờ đợi thì sự thất vọng càng chồng chất,càngbi đát. Hình tợng ngời chinh phụ tởng nh đứng yên,nhng nó biến hoá có kịchtính. Đằng sau sự sai hẹncủa Chinh phu là nỗi buồn của Chinhphụ. Do đóchúng ta thấy nàng rất vui khi gặp coòng trong mộng và lại rất buồn khi giấcmộng đã tàn. Nàng đã ngóng chồng,mong chồng qua 4 phơng. Nhng oái oămthay chỉ thấy toàn cảnh vật. Mặc dù nh vậy nhng điều thất vọng ấy chuă hoàntoàn là tuyệt vọng. Vì thế nàng đã sống trong những ngày đau buồn,mònmỏi,đợi chờ và ngóng trông.Thấy nhạn luống tởng th phongNghe hơi sơng sắm áo bông sẵn sàngChỉ từng ấy cũng đã đủ cho ta nhận thấy nàng yêu chồng rất nồng nànvà đằm thắm. Nàng băn khoăn thơng xót những khi gió mùa lạnh lẽo và sự23nhớ mong ở đây không còn là một trạng thái thoáng nhẹ qua tâm hồn, mà đãcó ảnh hởng sâu đậm đến cả các sinh hoạt và nhan sắc của nàng nữa.Trâm cài xiêm giắt thẹn thùngLệch vùng tóc rối, lỏng vòng lng eoTâm lý của ngời chinh phụ đến độ sâu sắc và đậm đà nhất khi nàng ngồimột mìnhDạo hiên vắng thầm gieo từng bớcNgoài rèm tha rủ thác đòi phenTâm trạng đau đớn ê chề đã thâu hút cả tâm hồn nàng làm cho nàngchểnh mảng trong cả việc trang điểm,nữ công,thêu oanh,dệt bớm,chăm chúvào hình ảnh yêu dơng ấy chỉ làm cho vết thơng lòng nàng càng thêm trầmtrọng đến mứcđiểm phấn tô son không còn có ý nghĩa khi chồng nàng đi xaNơng song luống ngẩn ngơ lòngVắng chàng điểm phấn tô hồng với ai?Dung nhan của nàng cũng phần nào bị nỗi buồn thơng nhớ làm cho kémsút đến tiều tụyVõ vàng đổi khác dung nhanKhuê ly mới biết tân toan nhờng nàyTình yêu của nàng thật chân thành và tha thiết,ngoài nỗi nhớ chồngra,nàng chẳng còn biết gì khác và nàng đã kể lể rằng :Vì chàng lệ thiếp nhỏ đôiVì chàng thân thiếp lẻ loi một bềĐây không phải là lời oán trách chinh phu mà chỉ là một sự nhận thứcvề số phận hẩm hiu của mình. Nh vậy ở đây ta thấy tác giả đã trình bày mộtcách xác đáng và sâu sắc tâm lý của chinh phụ. Mối tình sâu kín và lòng nhớthơng da diết của nàng đã làm cho ngời đọc bao thế hệ cảm động. Chữ dùngcủa tác giả cũng rất chọn lọc,âm điệu cũng thay đổi để cho hợp với tâm lý củangời chinh phụ. Ví nh hai câu sau khi đọc lên ta cảm thấy ngay nỗi buồn kéodài không dứt của ngời chinh phụ vì hơi văn đi một mạch không có chỗ ngắtcâu.24Khắc trời đằng đẵng bấy niênMối sầu dằng dặctựa miền bể xaCó thể nói ngòi bút khắc hoạ tâm lýcủa tác giả "Chinh phụ ngâm" đạtđến độ tinh tế hiếm có và điều này đợc thể hiện rất rõ ở sự liên tởng của ngờichinh phụ.1. 1. 3. 4. Sự so sánh của ngời chinh phụ trong Chinh phụ ngâmĐọc "Chinh phụ ngâm",chúng ta thấy nàng Chinh phụ đã trải qua hồi tởng tởng tợng liên tởng để đợc gặp gỡ ngời chồng yêu quý của mình.Đấy là lối thoát tạm thời để thoả lòng mong nhớ và lắm khi còn đẹp hơn cảtrong thực tế vì nàng có thể gần chàng hơn. Trở về với thực tế,nàng ngồingắm những cảnh vật xung quanh mình với bao nhiêu niềm hi vọng. Khitrông về phơng Nam,nàng chỉ mang một nỗi buồn nhè nhẹ nh vẻ đìu hiuquạnh quẽ của xóm nhỏ chiều hôm. Nỗi buồn dịu dàng tăng lên khi nàngquay nhìn sang phơng Bắc để chứng kiến cảnh điêu tàn hoang phế và tởngnhớ đến bao kỉ niệm ngày xanh đằm thắm hạnh phúc bên nhau giờ đây đã vùisâu dới lớp bụi thời gian.Cũng cha hết nỗi lòng thất vọng : nàng lại nhìn sang phơng Đông đểchứng kiến cảnh ủ dột của buổi tàn thu lá rụng và để nghe tiếng chim bạt giókêu thơng nh chính tiếng của lòng nàng. Và điểm nhìn cuối cùng của nàng làphơng Tây,lúc này không ngoài mong muốn để nhìn xuống dòng sông uốnkhúc,nh tấm lòng nàng đang quặn thắt từng cơn và nh mang thêm một nỗibuồn diệu vợi khi thấy bóng ngời trở về,mà ngời ấy không phải là ngời chồngthơng yêu của nàng.Nổi buồn của ngời chinh phụ ngày càng sâu sắc và thấm đợm niềm thơng cảm của ngời đọc. Nhớ thơng chồng không ít lần nàngbớc lên lầu caonhìn ra chân trời,mặt đất. Nhng những đám mây mờ che khuất ánh mắt tơng tcủa nàng. Đằng sau những đám mây ấy chẳng còn gì để nàng gắng gợng thêm25 |
