| Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y
häc v¨n miªu t¶ líp 5 PHÒNG GIÁO DỤC- ĐÀO TẠO HUYỆN PHÙ CỪ TRƯỜNG TIỂU HỌC TỐNG TRÂN KINH NGHIỆM ỨNG DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY ĐỂ LẬP DÀN Ý TRONG DẠY HỌC VĂN MIÊU TẢ LỚP 5 Người thực hiện: Doãn Trung Phát 1 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 MỤC LỤC Trang PHẦN I. PHẦN MỞ ĐẦU 3 I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 3 II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU 6 III. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU 6 IV. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 6 V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 7 PHẦN II. PHẦN NỘI DUNG 8 I. THỰC TRẠNG CỦA VIỆC DẠY LẬP DÀN Ý VĂN MIÊU TẢ. 8 II. GIẢI PHÁP THỰC HIỆN VÀ TỔ CHỨC THỰC HIỆN 12 III. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM 31 PHẦN III. KẾT LUẬN 34 I. BÀI HỌC KINH NGHIỆM 34 II. ĐIỀU KIỆN THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 37 III. KIẾN NGHỊ ĐỀ XUẤT 38 LỜI CẢM ƠN 40 TÀI LIỆU THAM KHẢO Người thực hiện: Doãn Trung Phát 41 2 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 PHẦN I: PHẦN MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1. Cơ sở lí luận Hội nhập sâu rộng hơn về mọi mặt cùng với sự phát triển của các nước trong khu vực và trên toàn thế giới là việc làm tất yếu trong xu thế Toàn cầu hóa, sự phát triển của đất nước ta trong những năm gần đây đã chứng minh điều đó. Đất nước ta đang từng bước tiến vào kỉ nguyên mới kỉ nguyên của khoa học công nghệ. Giáo dục và đào tạo là điều kiện không thể thiếu để nâng cao dân trí, đào tạo nhận lực, bồi dưỡng nhân tài phục vụ cho sự phát triển, hội nhập đó của đất nước. Giáo dụcĐào tạo là cơ sở, chìa khóa để mỗi quốc gia đi đến đỉnh cao của sự phát triển. Tiểu học là bậc học nền tảng trong hệ thống giáo dục quốc dân, chất lượng giáo dục nói chung phụ thuộc rất nhiều vào kết quả đào tạo ở bậc học Tiểu học. Mục tiêu Giáo dục Tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học lên các bậc học trên. Trong các môn học ở bậc Tiểu học thì môn Tiếng Việt chiếm một vị trí rất quan trọng nó không chỉ được thể hiện ở thời lượng của môn học trong chương trình bậc học mà nó còn thể hiện ở nội dung, mục tiêu của chương trình. Nó giúp các em chiếm lĩnh được tri thức, hình thành trong các em các kĩ năng cơ bản nhất NgheNói- Đọc- Viết và phát triển ở học sinh các kỹ năng sử dụng tiếng Việt để học tập Người thực hiện: Doãn Trung Phát 3 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 và giao tiếp trong các môi trường hoạt động của lứa tuổi, thông qua việc dạy và học Tiếng Việt góp phần rèn luyện các thao tác của tư duy để từ đó các em có cơ hội học tập các môn học khác cũng như vận dụng những hiểu biết của mình vào cuộc sống, góp phần quan trọng vào sự hình thành và phát triển toàn diện nhân cách của học sinh. Thông qua môn học mà hình thành nên con người mới với vốn kiến thức, với trình độ văn hóa, có năng lực kết hợp những tinh hoa văn hóa dân tộc kết hợp với sức mạnh thời đại. Thực tiễn đã chứng minh điều đó. Do đó việc quan tâm, bồi dưỡng để các em có kiến thức, kĩ năng và qua đó bồi dưỡng tình cảm cho các em là việc không thể thiếu. Phân môn Tập làm văn trong chương trình Tiếng Việt hội tụ đầy đủ kiến thức, kĩ năng của nhiều phân môn khác của chương trình Tiếng Việt. Nó phản ánh tương đối đầy đủ kết quả học tập các phân môn khác, môn học khác, vốn hiểu biết, kĩ năng và đặc biệt nó thể hiện tình cảm, nhân cách của các em qua bài tập làm văn. Bên cạnh đó phân môn còn cung cấp cho học sinh những kiến thức sơ giản về Tiếng Việt và những hiểu biết sơ giản về xã hội, tự nhiên, con người, về văn hoá, văn học Việt Nam và nước ngoài. Bồi dưỡng tình yêu tiếng Việt và hình thành thói quen giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của tiếng Việt góp phần hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Học Tiếng Việt nói chung, phân môn Tập làm văn nói riêng, học sinh được trang bị những kiến thức cơ bản và tối cần thiết giúp các em hoà nhập với cộng đồng và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội. Cùng với môn Toán và một số môn khác, những kiến thức của môn Tiếng Việt, phân môn Tập làm văn sẽ là những hành trang trên bước đường đưa các em đi khám phá, tìm hiểu, nghiên cứu thế giới xung quanh và kho tàng tri thức vô tận của loài người. Trong đó phân môn Tập làm văn là phân môn thực hành, tổng hợp của tất cả các phân môn thuộc môn Tiếng Người thực hiện: Doãn Trung Phát 4 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 Việt (Tập đọc, Luyện từ và câu, Chính tả, Kể chuyện ). Chính vì thế, việc dạy và học Tập làm văn đặc biệt là thể loại văn miêu tả là vấn đề luôn luôn cần có sự đổi mới. Không thể cứ áp dụng mãi phương pháp, kĩ thuật, ứng dụng cũ, giáo án cũ vào dạy học mà lại mong có chất lượng thực sự được. Đối với việc dạy học cùng với việc kế thừa cái cũ, cái vốn có đòi hỏi phải là một sự sáng tạo. Với các phân môn khác của Tiếng Việt trong việc đổi mới nội dung và phương pháp dạy học có chỉ ra quy trình các bước lên lớp rất cụ thể, rõ ràng. Còn với phân môn Tập làm văn, các nhà nghiên cứu chỉ đưa ra quy trình chung nhất cho mỗi loại bài, chủ yếu vẫn là sự sáng tạo sự vận dụng những phương pháp, kĩ thuật, ứng dụng mới của giáo viên khi lên lớp. 2. Cơ sở thực tiễn Là GV đứng lớp nhiều năm ở bậc Tiểu học, qua kết quả kiểm tra định kì hằng năm, tôi nhận thấy kết quả học lực môn Tiếng Việt nói chung, môn Tập làm văn nói riêng của học sinh từ khối 1 đến khối 3 đạt nhiều học sinh khá, giỏi hơn khối lớp 4 ; 5. Thời gian gần đây và năm nay, tôi được BGH nhà trường phân công dạy khối lớp 5, qua nhiều lần kiểm tra, chấm bài bản thân tôi rất trăn trở về chất lượng của học sinh ở môn Tập làm văn, cùng với việc kết hợp rút kinh nghiệm qua các tiết học và tình hình học tập trên lớp của học sinh qua các năm học. Tôi thấy, phần mà học sinh khối lớp 5 vướng phải nhiều nhất ở môn Tập làm văn là học sinh gặp rất nhiều khó khăn trong việc lập dàn ý để chuẩn bị cho bài viết văn đặc biệt là thể loại bài văn miêu tả. Đây là vấn đề cấp thiết mà nhiều giáo viên và các nhà quản lí trăn trở song tìm ra lời giải đáp thì quả thật không đơn giản. Năm học 2012-2013, trong chương trình tập huấn bồi dưỡng giáo viên, Phòng GD- ĐT Phù Cừ triển khai tập huấn chuyên đề Ứng dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học bậc Tiểu học, tôi đã được tiếp cận và cảm thấy thật sự mình đó tìm Người thực hiện: Doãn Trung Phát 5 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 ra chìa khóa giải quyết vấn đề mà bản thân và các đồng nghiệp đặt ra. Sơ đồ tư duy giúp gì cho HS trong môn Tập làm văn ? Qua việc giảng dạy, ứng dụng Sơ đồ tư duy vào môn học, bản thân tôi thấy được vai trò rất lớn của việc ứng dụng Sơ đồ tư duy vào môn học. Qua thực tế giảng dạy tôi thấy được vướng mắc của học sinh khi học tập phân môn này. Trăn trở và suy nghĩ đã lôi cuốn tôi đi phân tích, tìm hiểu nguyên nhân và tìm tòi những biện pháp giúp học sinh vượt qua khó khăn để học tốt hơn. Những biện pháp, ứng dụng của tôi đã được thử nghiệm và áp dụng có hiệu quả cao.Với kinh nghiệm nhiều năm là giáo viên đứng lớp, nhiều năm trực tiếp dạy ở tổ 4-5 tôi nhận rõ vị trí và tầm quan trọng của việc dạy và học môn Tiếng Việt. Trong đó, dạy và học phân môn Tập làm văn đặc biệt là lập dàn ý cho bài văn thể loại văn miêu tả. Từ những lý do khách quan và chủ quan trên, để khắc phục những hạn chế trong việc dạy Tập làm văn ở Tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học trong nhà trường. Với tinh thần học hỏi, dám nghĩ dám làm vươn lên trong đổi mới sáng tạo, tôi mạnh dạn trao đổi kinh nghiệm về Ứng dụng Sơ đồ tư duy để lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5. Đó cũng chính là lí do tôi chọn đề tài Ứng dụng Sơ đồ tư duy để lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5 này để nghiên cứu. II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Chỉ ra cách sử dụng Sơ đồ tư duy, vận dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5. Đề xuất cách ứng dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả lớp 5 nói riêng và Tập làm văn nói chung. III. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Đối tượng nghiên cứu Người thực hiện: Doãn Trung Phát 6 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 Thực trạng của việc dạy học lập dàn ý văn miêu tả lớp 5. Cách ứng dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả lớp 5 nói riêng và Tập làm văn nói chung. 2. Phạm vi nghiên cứu Ứng dụng Sơ đồ tư duy vào việc lập dàn ý trong dạy học văn miêu tả lớp 5 IV. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Tìm hiểu thực trạng của việc dạy học lập dàn ý văn miêu tả lớp 5. Tìm các giải pháp thực hiện và cách tổ chức các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học lập dàn ý bài văn miêu tả lớp 5. V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phương pháp nghiên cứu lí luận. - Phương pháp điều tra, phỏng vấn, quan sát. - Phương pháp thống kê toán học. - Phương pháp so sánh. - Phương pháp thực nghiệm,... Người thực hiện: Doãn Trung Phát 7 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 PHẦN II. NỘI DUNG I. THỰC TRẠNG CỦA VIỆC DẠY LẬP DÀN Ý CHO BÀI VĂN MIÊU TẢ. 1. Về phía giáo viên Để giảng dạy chương trình Tập làm văn lớp 5 đạt hiệu quả cao thì cần một đội ngũ giáo viên không chỉ có lòng nhiệt tình, có kinh nghiệm mà còn phải có kiến thức, có trình độ, có năng lực giải quyết các vấn đề, tư duy luôn luôn đổi mới. Mạnh dạn áp dụng những phương pháp, kĩ thuật, những ứng dụng mới là rất quan trọng. Dạy Tập làm văn là việc rèn luyện cho học sinh khả năng tổ chức giao tiếp, tổ chức lời nói ngay từ khi học sinh học sinh bắt đầu đi học, đây là một việc làm hết sức khó khăn mà không phải giáo viên nào cũng thực hiện được. Thường thì giáo viên nào cũng dạy đúng, đủ quy trình các phân môn như Tập đọc, Luyện từ và câu, thậm chí có nhiều giáo viên còn dạy rất tốt các phân môn này. Nhưng với phân môn Tập làm văn thì rất hiếm khi có giáo viên nào có đủ dũng cảm chọn nó làm phân môn hội giảng, cũng có rất ít giáo viên có khả năng dạy một giờ Tập làm văn sinh động, hấp dẫn. Người thực hiện: Doãn Trung Phát 8 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 Qua thực tế tôi thấy : - Một số giáo viên còn lúng túng trong việc hoạch định chương trình, chưa hiểu hết ý đồ của sách giáo khoa, chưa nhận thức được tầm quan trọng của việc dạy Tập làm văn. - Việc dạy học theo phương pháp cũ bấy lâu nay đã làm cho việc xử lí các tình huống của một số giáo viên trở nên cứng nhắc, thiếu linh hoạt, giáo viên chưa biết cách nêu vấn đề để khơi gợi, kích thích học sinh nói năng, - Việc sử dụng phương pháp và hình thức tổ chức dạy học mới áp dụng phương pháp dạy học tích cực, tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm, dạy học nêu vấn đề, trò chơi học tập,.. nhiều lúc chưa hài hoà, thiếu sáng tạo nên tiết học nhiều khi chưa sinh động, hiệu quả giáo dục chưa đạt được như mong muốn. Một bộ phận giáo viên chưa thực sự quan tâm đến việc dạy văn theo phương pháp mới mà thường chỉ áp đặt máy móc theo chủ ý của người lớn, bắt trẻ nhỏ làm theo, dẫn đến tình trạng trong lớp có 30 em thì có tới khoảng 20- 25 em cùng tả chung một con mèo hay một cây bàng. không phát huy được sự sáng tạo, không vượt qua được Chuẩn. - Trong môn Tiếng Việt Tiểu học rất chú trọng đến việc sử dụng đồ dùng dạy học, nhưng trên thực tế trong giờ Tập làm văn có giáo viên rất ngại sử dụng đồ dùng dạy học hoặc sử dụng chỉ mang tính hình thức. - Một thực trạng khác cũng phải kể đến đó là tâm lí ngại dạy Tiếng Việt nói chung và Tập làm văn nói riêng của giáo viên nên học sinh chưa thấy được cái hay, cái đẹp mà phân môn đem lại. - Cá biệt còn có giáo viên chưa nắm vững nguyên tắc định hướng xây dựng chương trình Tập làm văn, chưa nắm được cơ bản điểm khác nhau giữa sách giáo khoa cũ và sách giáo khoa mới, chủ quan dạy theo lối mòn, chưa chú ý rèn kĩ năng nói, viết theo yêu cầu. Người thực hiện: Doãn Trung Phát 9 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 - Các tiết lập làm văn khởi động chuẩn bị cho tiết viết văn đó là tiết lập dàn ý cho bài văn thường bị xem nhẹ bởi tính chủ quan cá nhân giáo viên vì chính giáo viên, học sinh luôn có suy nghĩ đối tượng các em sẽ viết, sẽ tả sắp tới sẽ viết, sẽ tả về đối tượng gần gũi, đơn giản, không cần chuẩn bị, chú ý nhiều cũng viết được. 2. Về phía học sinh Ở tiểu học, lần đầu tiên học sinh được học viết văn miêu tả. Các em gặp nhiều khó khăn cả về tri thức, phương pháp hiểu biết và cảm xúc về đối tượng miêu tả. Các em lấy đâu ra hiểu biết về cây đang ra hoa, ra quả, về anh công nhân đang xây nhà, thày cô đang giảng dạy trên lớp, bố, mẹ chuẩn bị bữa ăn hay chăm sóc con cái,..... Nếu không được quan sát hầu như các em sẽ không có gì hồi tưởng về các đối tượng miêu tả nếu liền ngay trước tiết làm bài văn các em không được đến tận nơi xem xét, nhận xét. Ngoài ra, miêu tả theo đầu bài cho sẵn liệu các em có cảm xúc để làm bài không ? Những khó khăn về nội dung càng được nhân lên do các em chưa nắm được phương pháp quan sát, bố cục bài miêu tả, sử dụng ngôn ngữ miêu tả. Vì vậy, cần xem xét các bài miêu tả ở bậc Tiểu học là những bài tập ban đầu luyện các kĩ năng miêu tả. Có như vậy việc đánh giá mới phản ánh đúng yêu cầu của chương trình và có tác dụng đối với học sinh. Hiện nay có rất nhiều loại sách tham khảo cho H, giúp cho H có cái nhìn đa dạng, phong phú hơn. Nhưng những cuốn sách tham khảo của phân môn Tập làm văn lại thường đưa ra các bài văn mẫu hoàn chỉnh nên khi làm văn các em thường dựa dẫm, ỉ lại vào bài mẫu, có khi còn sao chép y nguyên bài văn mẫu vào bài làm của mình. Cách cảm, cách nghĩ của các em không phong phú mà thường đi theo lối mòn khuôn sáo, tẻ nhạt. Một thực tế nữa đó là học sinh lớp 5 tuy các em đó được tiếp xúc và thực hành các bài tập làm văn ở lớp 2 và lớp 3 và đặc biệt chương trình TLV lớp 4 thể loại miêu tả xong các em vẫn viết văn theo kiểu công thức cứng Người thực hiện: Doãn Trung Phát 10 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 nhắc, câu văn chỉ dừng ở mức độ có đủ chủ ngữ, vị ngữ rất ít những câu văn có sử dụng các biện pháp nghệ thuật, bài văn thiếu sinh động, hấp dẫn. Thực tế cho thấy, khá nhiều học sinh Tiểu học ham thích học văn và có khả năng viết văn nhưng thực tế việc dạy văn cho các em chưa đạt kết quả cao như mong muốn. Rất nhiều các bài văn được viết theo một dàn ý giống nhau, rất máy móc, rất thiếu cảm xúc và thiếu tính chân thực, cả giáo viên và học sinh nhiều khi còn lệ thuộc vào bài văn mẫu. Khi học văn miêu tả, học sinh hiểu về văn miêu tả còn chưa sâu, nghèo nàn, tư duy hình tượng chưa rõ nét, do đó ảnh hưởng không nhỏ đến việc học và làm văn. Qua thực tế, tôi tiến hành khảo sát chất lượng phân môn Tập Làm Văn của Khối lớp 5 Trường Tiểu học Tống Trân ngay từ tuần 2 : Đề bài: Em hãy tả lại một con vật mà em yêu thích. Kết quả thu được như sau : STT 1 2 3 Lớp 5A 5B 5C Sĩ số 31 26 29 Giỏi 9,7% 11,5% 10,4% Kết quả Khá TBình 16,1% 61,3% 23,1% 57,7% 24,1% 48,3% Ghi chú Yếu, kém 12,9% 7,7% 17,2% Từ kết quả trên, theo đánh giá chủ quan, tôi nhận thấy đa số học sinh biết trình bày bài văn theo bố cục ba phần rõ ràng nhưng bài sơ sài, từ ngữ nghèo nàn, đa số đều theo sự hướng dẫn gợi ý của thày cô. Những bài có sự sáng tạo rất ít. Chương trình phân môn Tập làm văn lớp 4 hiện đang học thể loại bài miêu tả, nhìn chung các em đã nắm được cấu trúc một bài văn miêu tả nhưng bài làm của các em còn viết theo một lối mòn khuôn sáo, kém hấp dẫn, ít cảm xúc và nghèo hình ảnh, đặc biệt là các em chưa biết sử dụng các biện pháp tu từ, các biện pháp nghệ thuật Người thực hiện: Doãn Trung Phát 11 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 như so sánh, nhân hoá,Về mặt cấu tạo câu các em cũng còn mắc rất nhiều lỗi về thành phần câu, về nghĩa của câu, Đặc biệt các ý các em đưa ra còn yếu, thiếu, rất sơ sài có thể thấy được ngay lỗi này là do các em chưa lập được dàn ý chi tiết cho bài văn tả con vật. Tóm lại: Học sinh nắm được kiến thức cơ bản của phân môn Luyện từ và câu và các môn khác tốt nhưng khi áp dụng vào viết văn thì các em thường không nêu được hết các ý, diễn đạt chưa tốt nên đã mắc phải một số lỗi như sơ sài, chi tiết miêu tả chưa nhiều, chưa chi tiết, chỉ tập trung vào chi tiết đơn giản dễ bắt gặp. Từ chỗ mắc lỗi về câu cộng với việc chưa biết cách sử dụng các biện pháp nghệ thuật, vốn từ lại nghèo nàn nên bài văn miêu tả của các em thường khô khan, lủng củng nghèo cảm xúc, bài văn trở thành một bảng liệt kê các chi tiết thậm chí chưa đầy đủ về đối tượng miêu tả. II. CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN VÀ CÁCH TỔ CHỨC THỰC HIỆN Để viết được một bài văn miêu tả hoàn chỉnh, học sinh (H) cần có rất nhiều kĩ năng như : xác định đúng yêu cầu của đề bài ; quan sát, tìm ý miêu tả ; lập dàn ý ; viết đoạn văn, viết bài, trình bày ý định miêu tả ; chỉnh sửa hoàn thiện bài viết,... Trong các kĩ năng trên, lập dàn ý là khâu vô cùng quan trọng và không dễ đối với H. SĐTD là một công cụ có thể sử dụng để tập hợp và triển khai một cách hiệu quả. Những ứng dụng của SĐTD vào dạy học Tập làm văn cho H Tiểu học bước đầu đã có hiệu quả rõ rệt. SĐTD được xem là một phương tiện trực quan đơn giản có ưu điểm trong việc giúp sản sinh, hình dung cũng như cấu trúc và phân loại các ý tưởng. Trong dạy học, công cụ này có thể được sử dụng để biến những ý tưởng và suy nghĩ rời rạc, tản mạn thành SĐ có cấu trúc và hình ảnh rõ ràng. Hơn nữa , nó giúp H liên kết và Người thực hiện: Doãn Trung Phát 12 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 gợi nhớ lại những kinh nghiệm đã có, làm cho ý tưởng của các em thêm phần phong phú, sáng tạo. Việc dạy học sinh ứng dụng SĐTD vào lập dàn ý cho bài văn miêu tả được thực hiện qua : 1. Hướng dẫn học sinh vẽ Sơ đồ tư duy trong văn miêu tả (Giai đoạn 1). Cấu trúc của một SĐTD gồm có : Phần chủ đề (nội dung chính) ; Các nhánh chính (triển khai cho cho chủ đề) ; Nhánh phụ (triển khai cho nhánh chính) ; Phần kí hiệu, biểu tượng, tranh ảnh,... kèm theo để làm cho sơ đồ thêm sinh động, dễ hình dung, liên tưởng. - Trước khi giúp học sinh vận dụng SĐTD vào việc lập dàn ý cho bài văn miêu tả nhất thiết giáo viên phải giúp H hiểu về SĐTD, biết cách vẽ SĐTD, ứng dụng trong môn học, các dạng bài mà giáo viên định sẽ ứng dụng SĐTD. - Công việc này là rất quan trọng, giáo viên cần thực hiện một cách nghiêm túc, có sự chuẩn bị kĩ, dự trù tốt những tình huống xảy ra khi hướng dẫn H. Giáo viên giúp H thấy được các công việc sau : a) Chuẩn bị - Vật dụng : Tờ giấy trắng với kích thước phù hợp mục đích dạy học của G, bài học của H, hộp bút sáp nhiều màu. - Xác định yêu cầu của đề, các từ khóa để làm chủ đề cho Sơ đồ. - Tập hợp ý, tranh, ảnh liên quan đến chủ đề. Công việc này cả G và H đều cần phải chuẩn bị (G để dạy, đưa ra khi chốt bài, nhấn mạnh, tổng kết còn đối với H để thực hiện vào SĐTD của mình). b) Tiến hành - G mô tả, giúp H mô tả chủ đề của Sơ đồ bằng một từ, cụm từ ngắn gọn (có thể là từ khóa trong đề bài) hoặc có thể mô tả chủ đề bằng hình ảnh và đặt hình ảnh ở vị trí phù hợp sao cho nổi bật nhất về màu sắc, kích thước, Người thực hiện: Doãn Trung Phát 13 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 - Đặt và trả lời các câu hỏi liên quan đến chủ đề (sử dụng phương pháp động não). Những câu hỏi này tự H đặt ra và trả lời khi hoàn thiện hoặc do G đặt ra để giúp đỡ cho H khi các em vẽ. Chú ý, giáo viên có thể hỗ trợ cho H ở bước này bằng cách xây dựng hệ thống câu hỏi gợi ý mang tính tập trung, tránh tình trạng HS nêu các ý chung chung, tản mạn, không nổi bật đặc trưng đối tượng miêu tả. - Từ chủ đề, G vẽ hoặc hướng dẫn để H vẽ những nhánh đậm (nhánh chính) và gắn từ, cụm từ khóa (hay hình ảnh) trên nhánh. Có thể thêm tranh ảnh minh họa cho sinh động tùy theo mạch liên tưởng, tưởng tượng. - Từ nhánh chính, mở ra các nhánh phụ với kích thước nhỏ hơn và tiến hành tương tự. Gắn kết ý bằng cách đánh dấu mũi tên hoặc đánh số thứ tự trước sau. Chú ý, những nhánh chính và nhánh phụ nên vẽ các đường cong để tạo sự mềm mại cho sơ đồ đường cong, sự phân bậc phải được thể hiện bằng màu sắc khác nhau. c) Hoàn thiện - Bổ sung hình ảnh, màu sắc cần thiết cho đẹp, sinh động, bắt mắt, tạo hứng thú. - Kiểm tra lại từ khóa (hình ảnh chủ đạo). - Kiểm tra lại tổng thể Sơ đồ xem có cân đối và hợp lí chưa. d) Thể hiện Từ SĐTD mà H đã hoàn thành, H phải : - Diễn đạt bằng ý lời nói. - Diễn đạt ý bằng cách viết câu, đoạn, bài. * Một số lưu ý khi hướng dẫn H vẽ SĐTD : - Để đảm bảo cho yêu cầu xác lập trọng tâm miêu tả, màu sắc và kích thước của các nhánh (chính, phụ) phải thể hiện điểm nhấn của các trọng tâm miêu tả ; thể hiện sự liên kết giữa các ý khác bậc và cùng bậc ; màu sắc còn có thể dùng thể hiện cảm xúc, đặc trưng của đối tượng miêu tả. Người thực hiện: Doãn Trung Phát 14 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 - SĐTD thường trình bày theo chiều ngang, mỗi dòng chỉ có một từ ngữ khóa (hoặc tranh, ảnh) được đặt trên vạch liên kết và nhánh chính được nối với chủ đề bằng nét đậm ; sơ đồ là một hệ thống mở, không giới hạn những liên tưởng độc đáo về đối tượng miêu tả, bất kì từ ngữ nào trong sơ đồ cũng có thể mở rộng ý thành một chùm các liên kết. Đây là những yêu cầu để đảm bảo tính mạch lạc và độc đáo của của SĐTD. - Để kích thích những liên tưởng thú vị, G có thể xây dựng hệ thống câu hỏi nhằm khắc phục rào cản tư duy. Hướng dẫn H dùng biện pháp so sánh, nhân hóa trong quá trình liên tưởng, diễn đạt. - Đây là việc làm rất cần thiết bởi trước khi ứng dụng SĐTD nhất thiết H phải hiểu về SĐTD, biết cách vẽ rồi mới đến ứng dụng nó vào công việc lập dàn ý cho bài văn. Sơ đồ minh họa : Người thực hiện: Doãn Trung Phát 15 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 Người thực hiện: Doãn Trung Phát 16 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 2. Ứng dụng sơ đồ tư duy để hướng dẫn học sinh lập dàn ý cho bài văn miêu tả ở lớp 5 - Nhận biết cấu tạo của bài văn miêu tả (Giai đoạn 2). - Trước khi ứng dụng SĐTD, giáo viên giúp H hiểu thế nào là văn miêu tả qua kiểm tra bài cũ, giới thiệu bài, hay nội dung bài trước khi bắt đầu dạy về tả cảnh ở những tiết đầu tiên trong chương trình Tập làm văn lớp 5. - Sau khi H nắm được cách vẽ, biết cách vẽ, trình bày nội dung của SĐTD. G cho H vận dụng vào bài cụ thể. Vì thể loại văn miêu tả ở bậc học này bao gồm : Tả cây cối, đồ vật, con vật, cảnh và tả người. Nhưng là đối tượng H lớp 5 nên G chỉ tập trung vào bài văn tả cảnh, tả người và việc ứng dụng này được tiến hành như sau : 1. Mục tiêu : G giúp H nắm được cấu tạo ba phần (mở bài, thân bài, kết bài) của một bài văn miêu tả. 2. Cách tiến hành : Dùng SĐTD khái quát kiến thức về cấu tạo bài văn miêu tả. - Việc vẽ sơ đồ tư duy ở giai đoạn này cách tốt nhất là tổ chức cho H làm việc theo nhóm. - G tổ chức cho H thực hiện qua các bước cụ thể như sau : Bước 1. Chuẩn bị - Dụng cụ : Giấy trắng A4, bút màu. - Phương hướng : Xác định chủ đề chính của sơ đồ là Cấu tạo bài văn miêu tả. Bước 2. Tiến hành - Đặt tờ giấy A4 nằm ngang. - G giúp H cụ thể hóa chủ đề bằng các từ ngữ khóa (hoặc hình ảnh). Đặt bút vẽ vào giữa trang giấy và làm nổi bật chủ đề (Cấu tạo bài văn miêu tả ) theo phong cách riêng. - Câu hỏi gợi mở của G : Người thực hiện: Doãn Trung Phát 17 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 + Bài văn miêu tả được cấu tạo gồm mấy phần? (Bậc 1) + Trong từng phần, nên trình bày những nội dung gì ? (Bậc 2 ) + Trong từng nội dung, có thể triển khai ý chi tiết hơn nữa được không? (Bậc 3) - G gợi ý cho H thấy được : + Mỗi câu hỏi gợi ý là một nội dung cần triển khai, mỗi nội dung là một nhánh của sơ đồ. Trên mỗi nhánh, H còn có thể triển khai tiếp các ý nhỏ, bổ sung hình ảnh, kí hiệu cho nhánh đó. + Lưu ý về màu sắc, tính phân bậc của sơ đồ. Cuối cùng, H dùng mũi tên chỉ sự gắn kết ý này ý kia, hoặc đánh số thứ tự , vẽ các đường bao quát gom ý. Bước 3. Hoàn thiện - G quan sát khi H vẽ để giúp H ngay khi các em vẽ hoặc các em trình bày nội dung dàn bài để : + Bổ sung màu sắc cần thiết. + Kiểm tra lại các chi tiết. + Kiểm tra lại tổng thể sơ đồ có cân đối, đẹp mắt hay không. Bước 4. Thể hiện - H thể hiện SĐTD vào giấy. Sau đó kiểm tra lại độ chính xác về nội dung, màu sắc, cách thể hiện. Bước 5. Trình bày - G tổ chức cho H dùng SĐTD để nêu miệng cấu tạo bài văn miêu tả. Một điều đương nhiên là sau khi H vẽ được SĐTD như minh họa trên thì H đã nắm được cấu tạo của bài văn miêu tả. Để biết chắc chắn H đã nắm chắc vấn đề, G yêu cầu H dùng chính sơ đồ các em vừa hoàn thiện trình bày lại cấu tạo bài văn miêu tả. Sơ đồ minh họa : Người thực hiện: Doãn Trung Phát 18 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 Người thực hiện: Doãn Trung Phát 19 Kinh nghiệm: øng dông s¬ ®å t duy ®Ó lËp dµn ý trong d¹y häc v¨n miªu t¶ líp 5 3. Ứng dụng sơ đồ tư duy để hướng dẫn học sinh lập dàn ý cho bài văn miêu tả ở lớp 5- Cấu tạo bài văn tả cảnh (Giai đoạn 3) 1. Mục tiêu : Từ cấu tạo bài văn miêu tả G giúp H biết phân tích cấu tạo của một bài văn tả cảnh cụ thể. - Thông qua cấu tạo bài văn tả cảnh nói chung mà H có thể áp dụng cho mọi đối tượng miêu tả là cơn mưa, cảnh sông nước, hồ, cảnh đẹp quê hương, cảnh đẹp một nơi em được đến thăm, .... 2. Cách tiến hành : Dùng SĐTD để phân tích cấu của bài văn Quang cảnh làng mạc ngày mùa (Tô Hoài ) (SGK Tiếng Việt 5, tập 1, trang 10 ) - Bài minh họa. - G tổ chức cho H thực hiện qua các bước cụ thể như sau : Bước 1. Chuẩn bị Dụng cụ : Giấy trắng A4, bút màu, một số tranh ảnh (G, H chuẩn bị trước). Phương hướng : Xác định chủ đề chính của sơ đồ là Quang cảnh làng mạc ngày mùa Bước 2. Tiến hành Đặt tờ giấy A4 nằm ngang. H cụ thể hóa chủ đề bằng các từ ngữ khóa (Tác giả miêu tả từng bộ phận của cảnh nên từ ngữ khóa để triển khai chủ đề là những từ thể hiện từng phần của cảnh). Câu hỏi gợi mở của G : + Tác giả miêu tả cảnh làng mạc ngày mùa theo trình tự nào ? + Tác giả chọn miêu tả những bộ phận nào của cảnh ? (Bậc 1) + Trong từng bộ phận của cảnh, tác giả đã chọn lọc những cảnh vật cụ thể nào ? Tác giả dùng các giác quan nào để qua sát từng cảnh vật đó ? (Bậc 2) + Tác giả miêu tả cảnh vật thông qua các từ ngữ nào ? (Bậc 3 ) + Các em có thể dùng những hình ảnh nào để minh họa cho các từ ngữ đó ? Bước 3. Hoàn thiện Người thực hiện: Doãn Trung Phát 20 |
