Nước ta với 54 dân tộc anh em, dĩ nhiên mỗi dân tộc có một nét đặc trưng văn hóa riêng. Đối với người Ê Đê, nhà dài là một nét văn hóa tiêu biểu hơn hết. Những ngôi nhà sàn được làm bằng vật liệu thô sơ như: gỗ, tre, nứa, tranh… tồn tại vững chắc cùng với thời gian bên cạnh những căn nhà bê tông kiên cố. Đó là điều rất dễ nhận biết khi các bạn đến với các làng, bản của dân tộc Ê Đê. - Nhà dài của người Ê Đê có kết cấu kiểu nhà sàn thấp, dài thường từ 15m đến hơn 100m tùy theo gia đình nhiều người hay ít người. - Nó là ngôi nhà lớn của nhiều thế hệ sống chung như một đại gia đình và là nét đặc trưng của chế độ mẫu hệ của người Ê Đê. - Người Ê Đê không có nhà Rông hay nhà Gươl (*) như các dân tộc khác ở Tây Nguyên, ngôi nhà chung của buôn cũng là một ngôi nhà dài truyền thống nhưng to đẹp và hoành tráng hơn.
Nhà dài đặc trưng của văn hóa đồng bào dân tộc Ê Đê. Những ngôi nhà độc đáo ấy được gọi là nhà dài, một phong tục tập quán thú vị và còn là nét đẹp văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Ê Đê. Người Ê Đê có truyền thống dựng nhà theo hướng Bắc - Nam và buôn làng Ê Đê truyền thống được bố trí theo hướng Đông - Tây. Vật liệu chủ yếu dùng để dựng nhà là gỗ, tre, nứa, tranh...
Có những huyền thoại về nét độc đáo này của người Ê Đê như: “nhà dài tựa tiếng chiêng ngân bởi vì đứng ở đầu nhà đánh chiêng thì cuối nhà chỉ còn nghe rất nhỏ, ra khỏi là mất luôn, không còn nghe thấy gì nữa”. Ngoại cảnh: nhà sàn mô tả được đặc điểm, tính chất và công dụng của hai cầu thang truyền thống (đực và cái); cửa trước và cửa sau, sân sàn trước và sân sàn sau.Cầu thang nhà người Ê Đê luôn được đẽo bằng tay và được trang trí bằng hình hai nhũ hoa (thể hiện tín ngưỡng phồn thực của người Ê Đê) và hình trăng khuyết.Ngoài ra, mỗi đầu nhà có một sân sàn: sân sàn ở phía cửa chính được gọi là sân khách. Muốn vào nhà phải qua sân sàn. Nhà càng khá giả thì sân khách càng rộng, khang trang.
Cầu thang nhà dài với những hoa văn được đẽo bằng tay rất độc đáo. Phần nội thất được chia làm hai phần chính như sau: + Phần Gak Ok: được xem như phòng khách và là khu vực dùng cho mọi sinh hoạt chung của gia đình và dòng họ như hội họp, cúng điếu, đánh cồng chiêng. Có 3 cặp cột chính dùng sắp xếp vị trí của các vật dụng như: Cột chiêng, cột trống tương đương với vị trí ghế dài (Kpan), trống cái. Cột khách, cột chủ tương đương với vị trí của bếp khách.
Vách và sàn nhà được phên bằng nứa đập nát; mái lợp cỏ tranh rất dày, trên 20cm, thường chỉ làm một lần và sử dụng vĩnh viễn. Đỉnh mái cách sàn nhà chừng 4 – 5 m. Khi làm nhà mới, người Ê Đê không bao giờ dùng lại gỗ nhà cũ mà thường đốt bỏ, tuy nhiên ngày nay phong tục này chỉ còn tồn tại ở các vùng sâu gần rừng nơi còn dễ kiếm gỗ. Toàn bộ các cột, kèo thường đẽo gọt, trang trí bằng hình ảnh các con vật như voi, ba ba, kì đà... tương tự cầu thang, các vật trang trí này luôn được đẽo bằng tay theo cách thức truyền thống. + Phần Adú: Là chỗ sinh hoạt (ngủ) của vợ chồng chủ nhà cùng các thành viên trong gia đình. Không gian và nội thất trong gia đình cũng được phân chia theo hướng Đông và Tây.
Hình thù các con vật được chạm trổ trong căn nhà của người Ê Đê. Phía Đông: chỗ ngủ, được ngăn đơn giản bằng những thành tre làm nhiều ngăn. Ngăn đầu tiên là ngăn của vợ chồng chủ nhà, tiếp theo là ngăn người con gái chưa lấy chồng, sau đó đến các ngăn của vợ chồng con gái đã lấy chồng, cuối cùng là ngăn dành cho khách. Phía Tây: là bếp lửa sinh hoạt cho cả gia đình (trước phòng chủ nhà), bếp riêng của các cặp vợ chồng (đặt trước mỗi cửa phòng) và các vật dụng sinh hoạt trong gia đình. Kho lúa của gia đình để ở sau cùng, được tách rời khỏi không gian nhà trước nhưng nhỏ hơn và có hình dáng như hình vuông.
Các đà ngang, đòn dông luôn luôn bám nguyên tắc được đẽo hoàn toàn bằng tay, từ những cây gỗ nguyên vẹn dài có thể tới trên chục mét. Đặc biệt, đếm chúng, ta có thể biết nhà đã có thêm bao nhiêu lần được nối dài. Những lần nối dài thường là khi trong nhà có một thành viên nữ xây dựng gia thất vì người Ê Đê theo chế độ mẫu hệ, người con trai khi lấy vợ sẽ đến ở nhà vợ và không có quyền hành gì. Nhà dài với những giá trị, sắc thái mang đậm ý nghĩa nhân văn của văn hóa truyền thống đã là niềm tự hào của dân tộc Ê Đê. Tín ngưỡng và chế độ mẫu hệ của đồng bào dân tộc Ê Đê qua nhà dài đã tồn tại tốt đẹp cùng với thời gian. Trên tất cả, nhà dài là nét đẹp văn hóa rất tiêu biểu của các dân tộc ít người tại Việt Nam. Nó đã góp phần quan trọng làm đa dạng hơn cho truyền thống, tạo nên bản sắc văn hóa người Việt.  Kiến trúc thể hiện quyền lực của phụ nữ Ở nơi núi rừng Tây Nguyên, những ngôi nhà được dựng lên có chiều dài và chiều rộng gấp nhiều lần chiếc thuyền, có sàn cao để tránh thú dữ và đề phòng thiên tai lũ lụt hằng năm, đồng thời tiện lợi cho sinh hoạt văn hóa. Kiến trúc ngôi nhà dài truyền thốngÊ Đêcó những đặc trưng cơ bản như hai vách dọc thẳng theo hình dạng trên rộng dưới hẹp. Hai đầu mái nhô ra như mũi thuyền. Hai cột nhà chính phía trước hiên được chạm khắc các hình ảnh cặp ngà voi, vầng trăng khuyết, con rùa, con kỳ đà và các hoa văn khác gắn liền với bản sắc văn hóa mẫu hệ. Ở TP. Buôn Ma Thuột (Đăk Lăk), buôn Ako Dhông hiện là buôn còn lưu giữ nhiều kiến trúc, văn hóa mang đậm nét truyền thống của người Ê Đê. Đây cũng là buôn còn giữ được quy hoạch không gian và kiến trúc nhà dài Ê Đê tồn tại hàng trăm năm qua. Điểm đặc biệt của kiến trúc nhà dài, phải kể đến là chiếc cầu thang dùng để lên xuống. Trong mỗi nhà dài Ê Đê thường có từ 2 đến 3 cầu thang, một cái đặt ở cửa sau, 1 đến 2 cái đặt ở cửa trước. Nghệ nhân Ưu tú Ama H Loan, người trong buôn Ako Dhông mách với chúng tôi, khi bước lên cầu thang vào nhà dài, nên vịn vào “đôi bầu vú” được điêu khắc tỉ mỉ trên đầu cầu thang. Đây là một hành động coi trọng văn hóa Ê Đê, bởi họa tiết này được xem là biểu trưng của quyền lực người phụ nữ, nét uy quyền trong văn hóa mẫu hệ của người Ê Đê. Đồng thời, cũng muốn nhắc nhở mọi người phải nhớ đến công lao của những người phụ nữ đã đang và sẽ là trụ cột trong nhà. Bên trên đôi bầu vú là hình tượng vầng trăng khuyết, biểu trưng cho khát vọng thịnh vượng, no đủ. Vầng trăng khuyết là điểm bắt đầu, đi qua ngày tháng dần tròn đầy và sáng rực rỡ, như con người có thể đạt được điều mình mong ước, càng ngày càng khấm khá, giàu có, đủ đầy hơn. Hai họa tiết này cũng là biểu tượng của sự giàu có và quyền quý. Xưa kia, chỉ những gia đình, dòng họ giàu có, quyền quý và có tiếng trong buôn mới làm cầu thang có khắc họa tiết này. Và ở mỗi buôn làng cũng chỉ vài gia đình sở hữu những chiếc cầu thang như thế. Cầu thang quý đón khách Theo già làng Y Yơh Niê (buôn Kmrơng Prong B, Ea Tu, TP. Buôn Ma Thuột), cầu thang nhà dài Ê Đê cũng có 2 loại, một loại là cầu thang tròn, dùng thân cây gỗ nguyên khối đục các bậc thang, thường dùng làm cầu thang phụ đặt ở cửa phía sau hay đặt một bên ở phía trước, cạnh cầu thang chính. Một loại là cầu thang dẹt, thường có chiều rộng từ 0,8 - 1m, chiều cao gần 2m, và có 5 - 7 bậc lên xuống (theo quan niệm của người Ê Đê, số lẻ là số sinh, số may mắn, số phát triển). Cầu thang dẹt đặt phía trước nhà, thường được làm bằng gỗ quý, phía đầu trên được đục hình dáng cong nhẹ như mũi thuyền. Cầu thang có ý nghĩa rất quan trọng và linh thiêng với người Ê Đê, bởi đó là nơi đầu tiên phải bước lên để vào trong nhà. Ở một số gia đình, chiếc cầu thang dẹt được chạm khắc tỉ mỉ những họa tiết như vầng trăng khuyết, 2 bầu vú, con rùa hay ngôi sao. Nhiều người gọi đây là “cầu thang cái”, phân biệt với “cầu thang đực”, nhưng theo Nghệ nhân Ưu tú Ama H Loan và nhiều người già ở các buôn làng, người Ê Đê không có khái niệm “cầu thang đực”, “cầu thang cái” hay “cầu thang cha”, “cầu thang mẹ” mà chỉ có cầu thang dẹt và cầu thang tròn. Già làng Y Yơh kể, người Ê Đê xưa theo tín ngưỡng đa thần, vạn vật hữu linh, rừng cây cũng có thần cai quản. Do đó, để chọn được cây gỗ tốt làm cầu thang, trước khi đi lấy gỗ, chủ nhà phải làm lễ cúng ở nhà và sau đó là lễ cúng trước cây gỗ lớn đã chọn để xin phép được mang cây gỗ đó về nhà. Những cây gỗ này khi làm cầu thang mới được bền chắc, không bị mối mọt, mục ruỗng. Lễ vật trong lễ cúng thường là một con gà và một ché rượu. “Toàn tỉnh Đăk Lăk hiện nay còn khoảng hơn 5.600 căn nhà dài truyền thống của người Ê Đê. Tỉnh Đăk Lăk cũng đã có nghị quyết về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng; trong đó có tuyên truyền, bảo tồn văn hóa nhà dài”. Ông Đặng Gia Duẩn, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đăk Lăk cho biết. Sau lễ cúng, gia chủ được phép bắt tay vào làm cầu thang. Nghệ nhân làm cầu thang cũng phải lựa người khéo léo, tỉ mỉ và cẩn thận, có như vậy chiếc cầu thang mới đẹp, các bậc thang đều, thẳng, có độ cao vừa phải với ngôi nhà. Đặc biệt, hình đôi bầu vú phải tròn trĩnh, cân xứng với nhau, vầng trăng khuyết được đặt cân đối, chính giữa phía trên đôi bầu vú. Để làm hoàn chỉnh chiếc cầu thang, phải mất từ 3 đến 10 ngày, tùy theo từng nghệ nhân và sự cầu kỳ trong khắc họa chi tiết. Khi cầu thang đã hoàn chỉnh, người Ê Đê một lần nữa làm lễ cúng, báo cáo việc chiếc cầu thang đã hoàn tất và xin phép được gác lên sàn nhà để đưa vào sử dụng. Trong quá trình sử dụng, nếu cầu thang bị hư hỏng, cũ mục thì gia chủ cũng không được tự ý thay mà phải nhân một dịp đặc biệt, khi gia đình tổ chức lễ cúng với con vật hiến sinh là con heo, bò hoặc trâu thì mới đồng thời tiến hành xin phép để làm cầu thang mới. Chiếc cầu thang ở ngôi nhà dài của người Ê-đê |
