Riêng về thơ, điều dễ nhận biết nhất là thơ ông luôn dạt dào cảm hứng yêu thương sâu lắng về đất nước Việt Nam "vất vả, gian nan, tươi thắm vô ngần" của chúng ta. Đất nước đau thương và quật khởi, con người vất vả và anh hùng là chủ đề quán xuyến trong thơ Nguyễn Đình Thi. Với tình cảm gắn bó tha thiết với đất Việt yêu thương, với niềm tự hào về truyền thống vẻ vang của dân tộc, Nguyễn Đình Thi đã viết những bài thơ bất hủ như: “Đất nước”, “Nhớ”, “Bài thơ Hắc Hải”, “Lá đỏ”... Ấy là những câu thơ tha thiết lắng đọng giàu chất triết lý chiêm nghiệm về sự kỳ diệu của sự sống, của tình yêu, của sức mạnh tiềm ẩn trong con người Việt Nam hiền lành đôn hậu. Bài “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi là một trong những bài thơ đầu tiên và hay nhất viết về Cách mạng Tháng Tám, về đất nước. Bài thơ là hào khí của dân tộc những năm đầu độc lập và ý chí quật cường trong kháng chiến chống Pháp. Bài thơ được viết trong một hoàn cảnh đặc biệt. Lúc đó (1955) miền Bắc đã hoàn toàn giải phóng, ông bị ốm (lao nặng) và được cấp trên cho nghỉ dưỡng bệnh ở Nhã Nam (Bắc Giang). Lực lượng kháng chiến đã về Thủ đô tiếp quản hết, không khí vùng tự do xưa thật vắng lặng. Ngồi trong một căn nhà nhỏ của xóm tản cư năm nào, ông nghĩ lại những ngày mùa thu đã xa, những năm kháng chiến và không khí chiến trường Điện Biên những ngày cuối cùng vang dội... Ông cho biết, cũng chính trong những ngày này ông đã viết cuốn tiểu thuyết đồ sộ về Cách mạng Tháng Tám, cuốn “Vỡ bờ” (theo “Hỏi chuyện các nhà văn” của Nguyễn Công Hoan, NXB Tác phẩm mới - 1977) . Và có một chiều nào đó “tự nhiên, một số câu thơ của bài thơ “Sáng mát trong như sáng năm xưa” (đăng báo Văn nghệ số 6, tháng 10 và 11-1948 và bài “Đêm mít tinh” (Văn nghệ Xuân 1949) của ông “bỗng sống dậy hết sức tha thiết” và bài thơ “Đất nước” ra đời... nhà thơ có lần kể như vậy. Tuy nhiên, phải mãi đến năm 1958 bài “Đất nước” mới được công bố trong tập thơ “Người chiến sĩ” của ông. Kể từ khi được phổ biến, “Đất nước” đã trở nên quen thuộc với các thế hệ bạn đọc. Mở đầu bài thơ là những cảm xúc trong một sáng mùa thu, gợi nỗi nhớ về Hà Nội: Sáng mát trong như sáng năm xưa/ Gió thổi mùa thu hương cốm mới. Từ hoài niệm về mùa thu Hà Nội xưa, tác giả dẫn vào cảm xúc về mùa thu đất nước - mùa thu Tháng Tám hào hùng chưa xa: Từ gốc mía bờ tre hồn hậu/ Đã bật lên những tiếng căm hờn để có được hôm nay: Rừng xanh đây là của chúng ta ta/ Núi rừng đây là của chúng ta/ Những cánh đồng thơm mát/ Những ngả đường bát ngát/ Những dòng sông đỏ nặng phù sa... Cách mạng Tháng Tám đối với người nghệ sĩ nói chung và với riêng Nguyễn Đình Thi thật hết sức ý nghĩa. Nó giống như “một cuộc lột vỏ”, một lẫn “rũ bùn”: ...Súng nổ tung trời giận dữ/ Người lên như nước vỡ bờ/ Nước Việt Nam từ máu lửa/ Rũ bùn đứng dậy sáng loà. Câu thơ là nhất quán, là cùng nội dung cùng tinh thần với những câu trong bài báo nổi tiếng mang tựa đề “Nhận đường” của Nguyễn Đình Thi viết vào những ngày cuối năm 1947 khi cuộc Kháng chiến thần thánh chống thực dân Pháp giành tự do, độc lập cho dân tộc vừa bắt đầu. Nhà thơ viết: “ Những ngày tháng Tám chúng ta bước từ một thời đại lịch sử sang một thời đại mới. Hàng chục triệu con người ra khỏi những khoảng đêm đẫm máu, rỏ nước mắt khóc, vui sướng ôm lấy nhau, quàng nhau dưới bóng cờ đỏ, vùng dậy trước mũi súng ngơ ngác của tụi phát xít Nhật. Mỗi người chúng ta không còn yếu ớt riêng lẻ. Chúng ta đã tìm thấy lại bao trùm lên chúng ta, bao trùm lên gia đình làng xóm chúng ta còn một cái gì lớn lao chung: “Ấy là dân tộc”. Bài thơ “Đất nước” đã được nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc phổ thành bản Giao hưởng - Hợp xướng cùng tên “Đất nước”. Bản giao hưởng đã được Dàn nhạc - Hợp xướng Nhà hát Nhạc vũ kịch Việt Nam biểu diễn lần đầu tiên tại Nhà hát lớn Hà Nội ngày 1-9-2009, và do chính Đặng Hữu Phúc chỉ huy. Kỷ niệm về bài “Đất nước”, có lần chính tác giả của bài thơ kể: “Công việc văn học nghệ thuật cũng giống như mọi nghề, có những vui buồn và cả những bước gập ghềnh - nhưng nếu mình cảm thấy làm được một chút gì có ích thì đó là nguồn an ủi quý giá. Tôi nhớ hồi miền Bắc bị máy bay Mỹ ném bom ngày đêm. Một lần từ Hải Phòng ra Hòn Gai qua bến phà Rừng. Sông ở đây mênh mông như một nhánh biển. Đứng trên bến phà nhìn về dãy núi Đông Triều phía xa, tôi thấy bay lên lất phất làn khói của nhà máy điện Uông Bí, một mục tiêu chính của các trận bom hết sức ác liệt ở vùng này. Một chị cùng đi chuyến xe khách đứng gần bên cũng nhìn chăm chú về phái làn khói ấy. Chị bỗng quay sang khẽ cười và nói: “Tôi là người Hà Nội, kỹ sư điện đi chuyến này ra nhận công tác ở nhà máy điện Uông Bí. Tôi tình nguyện nhận công việc này một phần cũng do bài thơ “Đất nước” của anh”. Ngô Vĩnh Bình
Nguyễn Đình Thi có những câu thơ viết về mùa thu rất gợi: “Sáng mát trong như sáng năm xưa Gió thổi mùa thu hương cốm mới” Có những câu thơ đẹp, giàu cá tính sáng tạo: “Những dòng sông đỏ nặng phù sa” Thơ Nguyễn Đình Thi có bản sắc riêng, có những tìm tòi vể hình ảnh và ngôn ngữ; dạt dào về cảm xúc khi ông viết về đất nước trong chiến tranh: “Ôm đất nước những người áo vải Đã đứng lên thành những anh hùng” Kết thúc bài thơ “Đất nước” là hình ảnh nước Việt Nam - Tổ quốc thân yêu - lẫm liệt và hiên ngang, quật khởi và kiêu hãnh trong tư thế hào hùng chiến đấu và chiến thắng: “Súng nổ rung trời giận dữ Người lên như nước vỡ bờ Nước Việt Nam từ máu lửa Rũ bùn, đứng dậy sáng lòa” Khổ thơ kết này được Nguyễn Đình Thi sử dụng rất sáng tạo thể thơ lục ngôn thể hiện cảm xúc như bị dồn nén lại, chất chứa trong lòng đất nước bấy nay. Giọng thơ bừng bừng vang lên như một khúc ca chiến trận. Đất nước đã trải qua những năm dài “đau thương chiến đấu”, biết bao máu đổ xương rơi, bao hi sinh gian khổ “Ngày nắng đốt theo đêm mưa dội - Mối bước đường mỗi bước hi sinh”, thì mới có cảnh tượng hào hùng này: “Súng nổ rung trời giận dữ Người lên như nước vỡ bờ” Cả đất nước đứng lên nổ súng tấn công quân xâm lược; tiếng súng nổ rung trời, quân thù bị giáng những đòn chí mạng. Trên những con đường chiến dịch, quân và dân ta ào ào ra trận, “người người lớp lớp” (Trần Dần), “đêm đêm rầm rập như là đất nung” (Tố Hữu) vì thế trong tổng công kích, tổng phản công mới có cảnh tượng “súng nổ rung trời giận dữ” như vậy. Đất nước tiến công với sức mạnh của cả dân tộc. Hai tiếng “rung trời”cảm nhận thế đánh của đất nước mang tầm vóc kì vĩ vũ trụ. Đó là thế tiến công của quân dân ta trong chiến cuộc Đông Xuân 1953 - 1954 mà đỉnh cao là chiến dịch Điện Biên Phủ mới có sức mạnh thần kì ấy. Tiếng súng ấy còn chứa chất bao nỗi căm thù, giận dữ sôi sục. Giận dữ vì quân thù đã giày xéo đất nước ta, gây ra bao nhiêu tội ác tày trời: “Bát cơm chan đầy nước mắt”,... “những cánh đồng quê chảy máu” và đã 9 năm trời đằng đẵng “Dây thép gai đâm nát trời chiều” quê hương đất nước ta. Giận dữ biến thành sức mạnh chiến đấu và chiến thắng. Câu thơ “Người lên như nước vỡ bờ” là một câu thơ hàm súc, khơi nguồn cảm hứng từ một thành ngữ - tục ngữ dân gian: “Tức nước thì vỡ bờ" rồi tạo nên một so sánh, để hình tượng hóa sức mạnh chiến đấu vô cùng mạnh mẽ và to lớn của nhân dân ta quyết đánh tan mọi kẻ thù, cuốn phăng mọi thế lực tàn ác trên con đường đất nước đi tới tương lai tươi sáng. Câu thơ nói ít mà gợi nhiều, thế và lực của đất nước dồn nén và tích tụ, bật lên và phóng tới như một mũi tên từ cánh cung thần của người anh hùng thẩn thoại. Sức mạnh của thời đại Hồ Chí Minh, của 9 năm kháng chiến chống Pháp của đất nước ta đã truyền cho ngòi bút Nguyễn Đình Thi niềm tin tưởng tự hào để viết nên những vần thơ hào sảng, cho ta nhiều liên tưởng và cảm xúc vể sức mạnh quật khởi của đất nước anh hùng. Hai câu cuối như một tổng kết về hành trình lịch sử của đất nước. Có “rũ bùn” mới có “đứng dậy”, từ “máu lửa” mới có cảnh tượng “sáng lòa”. Câu thơ như một lời đúc kết về chiến tranh cách mạng, vể một chân lí lịch sử của đất nước ta trong thời đại Hồ Chí Minh: “Nước Việt Nam từ máu lửa Rũ bùn, đứng dậy sáng lòa”. Chữ “từ” trong câu thơ nói lên một quá trình, một sự thay đổi lớn lao của đất nước. Ba tiếng “Nước Việt Nam” cất lên, vang lên trong vần thơ biểu lộ niềm vui sướng tự hào vô hạn của tác giả. Mười sáu nãm sau, trên chiến trường Trị Thiên giữa những ngày sôi sục đánh Mỹ, kết thúc bài thơ “Đất nước” - Chương V bản trường ca “Mặt đường khát vọng”, nhà thơ trẻ Nguyễn Khoa Điềm, cũng với cảm hứng tự hào ấy đã gọi tên Đất Nước: “Khi ta đến gõ lên từng cánh cửa Thì tin yêu ngay thẳng đón ta vào Ta nghẹn ngào: Đất nước Việt Nam ơi!” Từ “máu lửa” là từ những hi sinh, mất mát, đau thương. Nói như Chế Lan Viên thì “Mỗi trang sử đất này đều ngập máu cha ông” (Sao chiến thắng). Từ “máu lửa” là từ những năm dài kháng chiến “một gốc tre ba đời đánh giặc”. “Từ máu lửa” là từ nô lệ lầm than mà nhân dân “rũ bùn đứmg dậy” trong tư thế lẫm liệt chiến thắng vẻ vang: “sáng lòa”. Câu thơ từ nhịp 6 chuyển sang nhịp 2 diễn tả dáng đứng Việt Nam hào hùng: “Nước Việt Nam từ máu lửa Rũ bùn/ đứng dậy /sáng lòa” “Đứng dậy” - thể hiện sức mạnh quật khởi của đất nước, khát vọng tự do của nhân dân cầm vũ khí chiến đấu với quyết tâm “thà hi sinh tất cả chứ nhất không chịu mất nước, nhất định khống chịu làm nô lệ! ”(Hồ Chí Minh). “Từ máu lửa” đến “rũ bùn đứng dậy” mới có cảnh tượng huy hoàng: “sáng lòa”. Tứ thơ này được viết ra bằng cảm hứng lãng mạn nói về viễn cảnh của đất nước ta sau ngày đánh thắng quân xâm lược, bước vào một kỉ nguyên mới: độc lập, tự do, thịnh vượng. Câu thơ còn mang một hàm nghĩa lịch sử: cái giá của độc lập, tự do và niềm tự hào lớn lao về đất nước và kháng chiến. Đoạn thơ trên mang đầy vẻ đẹp hàm súc về ngôn ngữ, vẻ đẹp tráng lệ về niềm tự hào đất nước về kháng chiến. Ý thơ khái quát nâng lên tầm trí tuệ: khẳng định và ngợi ca sức mạnh nhân nghĩa Việt Nam trong thời đại Hồ Chí Minh. Đoạn thơ cho ta niểm tin về đất nước trên hành trình lịch sử: “Rũ bùn đứng dậy sáng lòa” để ta sung sướng, reo lên: “Ta nghẹn ngào: Đất nước Việt Nam ơi!” |