Phạm trù cái cao cả [1]được mỹ học đề ra muộn hơn nhiều hơn so với các phạm trù khác như cái đẹp, cai bi, cái hài. Bởi vì, trước đây người ta thường coi cái cao cả chỉ là một bộ phận của cái bi, hoặc nó gắn với cái đạo đức – cái cao thượng. Chỉ đến thời kỳ Ánh sáng[2] phạm trù cái cao cả lần đầu tiên mới có ý nghĩa độc lập của nó, mặc dù các hiện tượng của cái cao cả được phản ánh trong nghệ thuật cổ đại. Chẳng hạn, như vở kịch của Etsin về “Prômêtê bị xiềng” trên đỉnh Olympia, truyện “Thánh gióng” của Việt Nam đã thể hiện cái cao cả trong nghệ thuật. Cái cao cả không thuần túy là thuộc phạm trù đạo đức mặc dù, nó khía cạnh đạo đức về những nhân vật lịch sử về vai trò của họ có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của xã hội. Bởi vậy, hành vi đạo đức trong cái thiện - cái ác, lương tâm - trách nhiệm, quyền lợi - nghĩa vụ được thể hiện trong cái cao cả có thể là cái thanh tao – cái thán phục về một nhân cách, một con người. Cái cao cả một mặt, phản ánh những nhân vật lịch sử vĩ đại như những khiá cạnh thẩm mỹ, phản ánh tính toàn vẹn, tính miêu tả của các nhân vật lịch sử đó; mặt khác, cái cao cả còn phản ánh tính toàn vẹn, tính hùng vĩ của các hiện tượng tự nhiên. Cái cao cả khác với cái bi vì trong cái bi có bóng dáng của cái cao cả. Nó là những cái đẹp to lớn, vĩ đại tạm thời bị thất bại gây cho con người tình cảm đồng khổ, thương xót; nhưng nó không đồng nhất với cái đẹp vì cái đẹp là cái hài hoà tạo ra tình cảm khoan khoái. Cái cao cả là cái đẹp lý tưởng, là cái độ to lớn của cái đẹp tạo ra những tình cảm khâm phục, sự ngưỡng mộ và noi theo. Nhiều quan điểm mỹ học cho rằng cái cao cả là cái đẹp vượt trên mức bình thường, là cái đẹp vô tận, là cái đẹp cao nhất. Cái cao cả là một phạm trù mỹ học chỉ các thuộc tính thẩm mỹ của hiện thực bao gồm những dấu hiệu đặc trưng sau đây: - Các hiện tượng hùng vĩ của tự nhiên như: Biển mênh mông vô tận, thảo nguyên bao la, núi non trùng điệp tuyết phủ, bầu trời xanh vô tận… - Các quang cảnh xã hội vĩ đại như: các công trình xây dựng vĩ đại của các con kênh, các nhà máy thủy điện, các phong trào cách mạng thông qua cuộc đấu tranh của quần chúng nhân dân… - Những nhân vật lịch sử có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của nhân loại như: C. Mác, Lênin, Hồ Chí Minh. Găngđi… - Các hình tượng nghệ thuật phản ánh cái to lớn, cái vĩ đại của cuộc sống của quá trình con người chinh phục tự nhiên và năng lực sáng tạo phi thường của con người như: sự độ sộ, uy nghi thần bí của các kim tự tháp Ai Cập, kiến trúc gôtích, hình tượng Thần Dớt trong điêu khắc, hình tuợng Phù Đổng Thiên Vương. Cái cao cả tồn tại khách quan, vốn là đặc tính của các sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ của nó đối với con người. Cái cao cả là cái có tầm vóc to lớn, phi thường, có thể gây ra ở con người cảm giác choáng ngợp, chiêm nguỡng, kính phục, đôi khi pha lẫn chút bối rối, sợ hãi. Tuy nhiên, trong lịch sử mỹ học cũng có rất nhiều những quan điểm khác nhau về cái cao cả. Các nhà mỹ học duy tâm chủ quan như Cantơ, thì cái cao cả không có thuộc tính khách quan, mà nó phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người. Còn mỹ học duy tâm khách quan Hêghen thì cái cao cả là sản phẩm của ý niệm tuyệt đối của lực lượng siêu nhiên. Ông cho rằng, cái cao cả là biểu hiện trong diện mạo nội dung đè nén hình thức. Tinh thần vượt khỏi hình thức là bản chất của cái cao cả, rằng cái cái đẹp ở mức tuyệt đỉnh – đó là cái cao cả. Dĩ nhiên cái cao cả có nhân tố cái đẹp, là cái đẹp hơn, chứ không phải là giới hạn cao nhất, cuối cùng của cái đẹp. Nét tương đồng chủ yếu giữa hai hiện tượng này là cả hai đều gợi ra những cảm giác tích cực. Đồng nhất cái đẹp với cái cao cả là tước mất tầm vóc, sư kỳ vĩ của cái cao cả nhất là đối với các hiện tượng thẩm mỹ của tự nhiên. Ngược lại đối lập cái đẹp với cái cao cả sẽ làm cho cái cao cả chỉ còn là những cái khủng khiếp, ghê gớm, đáng sợ, mất đi chất lãng mạn, vẻ huyền bí của cái đẹp. Đối lập với quan điểm cuả mỹ học duy tâm nói chung nhà mỹ học dân chủ cách mạng Nga Tsecnưsepxki, cho rằng cái cao cả là cái lớn hơn nhiều, mạnh hơn nhiều so với những hiện tượng khác mà chúng đem ra so sánh. Nhưng thế nào là cái lớn hơn cái mạnh hơn? Một gáo nước có vĩ đại hơn so với giọt nước, một hạt nổ có vĩ đại không khi nó có sức mạnh tàn phá đến thế? Đúng là cái cao cả là cái mạnh hơn, to lớn hơn nhưng nó là cái đẹp hơn, to lớn và phi thường hơn. Cái đẹp gắn với lý tưởng thẩm mỹ mới có thể trở thành cái cao cả. Quan niệm cái cao cả dựa vào tiêu chí so sánh không phải không có lý nhưng tiêu chí so sánh theo Tsecnưxsépxki chỉ dừng lại về mặt số lượng chứ không nói đến chất lượng. Bởi ông tách rời đối tượng thẩm mỹ với chủ thể thẩm mỹ, chưa quan niệm được chất và lượng của bản thân cái thẩm mỹ. Định nghĩa của ông về cái cao cả chưa nói được bản chất sâu xa của nó, nhưng có giá trị tích cực khi ông cố gắng xác định cơ sở hiện thực khách quan của cái cao cả và có khuynh hướng duy vật, chống lại quan niệm duy tâm về bản chất cái cao cả. Cái cao cả thể hiện trong tự nhiên khi nó có giá trị xã hội đích thực. Cùng một hiện tượng, một sức mạnh to lớn của thiên nhiên nhưng khi trình độ xã hội còn thấp, con người chưa chinh phục được nó thì nó cái xấu, là có hại, là khủng khiếp. Trái lại khi con người có khả năng chinh phục và tin vào sức mạnh của chính mình thì chúng lại có giá trị xã hội tích cực, gợi nên lòng tự hào về quá trình cải tạo tự nhiên của con người thì nó lại là cái cao cả. Trong xã hội con người không phải vì tầm vóc to lớn, bắp thịt mạnh mẽ phi thường mà do sức mạnh của tính cách, do nhân cách vĩ đại, lớn lao của các vĩ nhân. Cái cao cả gắn với cái đạo đức, gắn với cái đẹp ở bên trong bản thân những vĩ nhân, những anh hùng. Khác tất cả những quan niệm khác về cái cao cả, và tiếp thu những quan điểm tích cực mỹ học duy vật trước đây thì mỹ học hiện đại giải thích cái cao cả xuất hiện trong quá trình lao động và chiến đấu của con người nhằm chinh phục tự nhiên, biến đổi xã hội làm cho cuộc sống của con người ngày càng đẹp hơn, tốt hơn cao hơn những gì đã có, đã đạt được trong cuộc sống của con người. Do đó, các kinh điển của mỹ học học Mác – Lênin đã có quan niệm về cái cao cả như sau: “Bản chất riêng của con người vĩ đại hơn nhiều và cao qúy hơn nhiều, so với bản chất tưởng tượng của tất cả những “thượng đế”[3]. Như vậy, theo quan điểm mỹ học hiện đại, cái cao cả là một hiện tượng thẩm mỹ khách quan, song không coi nó là cái lớn hơn, mạnh hơn mà ta mang ra so sánh, mà cái cao cả cần được xem xét trong quan hệ thẩm mỹ thông qua hoạt động thực tiễn của con người. Cái cao cả phải tạo ra được niềm vui, sự khâm phục, sự hào hứng, sự tự tin vào chính sức mạnh của bản chất con người trong quá trình con người vươn lên làm chủ tự nhiên, xã hội và bản thân mình. Tóm lại, cái cao cả thể hiện sức mạnh bản chất của con người trong quá trình chinh phục tự nhiên, biến đổi xã hội và hoàn thiện bản thân con người. Nó mang giá trị cái đẹp, nhưng là cái đẹp trên mọi cái đẹp phù hợp với lý tưởng thẩm mỹ xã hội tiên tiến. Page 2
TRƯỜNG ĐHSP NGHỆ THUẬTTRUNG ƯƠNGKHOA: Văn hóa nghệ thuậtTIỂU LUẬN MỸ HỌC ĐẠI CƯƠNGĐỀ BÀI: “ Phân tích bản chất cái trác tuyệt ( cái cao cả )”Sinh viên thực hiện: Phạm Thị Ánh NguyệtLớp: K6C-TKTT Năm học: 2012 - 2016LỜI MỞ ĐẦUTrong cuộc sống, đôi khi ta cảm xúcmạnh mẽ mà thốt lên với những lời như“ôi thật tuyệt !” ,“tuyệt vời ! tuyệt hảo ! kì diệu, diệu kì, tuyệt diệu, anh hùng, vĩđại, cao cả, cao thượng, kiệt tác, thiên tài, siêu nhân, như thần như thánh,. hoặc“hay quá trời ! ” , hùng vĩ quá ! lộng lẫy huy hoàng … Những thứ ấy không cónhiều trong thế giới này từ ngày xưa và bây giờ. Những lời ấy người ta thốt ra khicảm xúc mạnh mẽ, sử dụng tuỳ hỉ. Chẳng hạn, một cái áo sơ mi đẹp hợp ý thì kêulên “tuyệt vời”, và khi xem bộ phim “Titanic” cũng xuýt xoa “mối tình thật là tuyệtvời ! Họ thật xứng với nhau, cao cả ngang nhau”. Cái áo sơmi ngang giá trị với bộphim nhiều triệu đô với công sức sáng tạo của cả nghìn người ư ? Thế thì mọi giátrị thẫm mĩ lẫn lộn cả rồi !Mĩ học phải nghiên cứu để phân biệt các giá trị ấy một cách rõ ràng mangtính khách quan. Trước hết đặt một cái tên chung (khái niệm) cho tất cả những hiệntượng kể trên là: cái trác tuyệt (hoặc trác việt).Phạm trù cái trác tuyệt được mỹ học đề ra muộn hơn nhiều hơn so với cácphạm trù khác như cái đẹp, cai bi, cái hài. Bởi vì, trước đây người ta thường coi cáicao cả chỉ là một bộ phận của cái bi, hoặc nó gắn với cái đạo đức – cái cao thượng.Chỉ đến thời kỳ Ánh sáng phạm trù cái cao cả lần đầu tiên mới có ý nghĩa độc lậpcủa nó, mặc dù các hiện tượng của cái cao cả được phản ánh trong nghệ thuật cổđại. Chẳng hạn, như vở kịch của Etsin về “Prômêtê bị xiềng” trên đỉnh Olympia,truyện “Thánh gióng” của Việt Nam đã thể hiện cái cao cả trong nghệ thuật.Cái trác tuyệt không thuần túy là thuộc phạm trù đạo đức mặc dù, nó khíacạnh đạo đức về những nhân vật lịch sử về vai trò của họ có ý nghĩa to lớn đối vớisự phát triển của xã hội. Bởi vậy, hành vi đạo đức trong cái thiện - cái ác, lươngtâm - trách nhiệm, quyền lợi - nghĩa vụ được thể hiện trong cái cao cả có thể là cáithanh tao – cái thán phục về một nhân cách, một con người. Cái trác tuyệt một mặt,phản ánh những nhân vật lịch sử vĩ đại như những khiá cạnh thẩm mỹ, phản ánhtính toàn vẹn, tính miêu tả của các nhân vật lịch sử đó; mặt khác, cái cao cả cònphản ánh tính toàn vẹn, tính hùng vĩ của các hiện tượng tự nhiên.Cái trác tuyện khác với cái bi vì trong cái bi có bóng dáng của cái cao cả. Nólà những cái đẹp to lớn, vĩ đại tạm thời bị thất bại gây cho con người tình cảmđồng khổ, thương xót; nhưng nó không đồng nhất với cái đẹp vì cái đẹp là cái hàihoà tạo ra tình cảm khoan khoái. Cái trá tuyệt là cái đẹp lý tưởng, là cái độ to lớncủa cái đẹp tạo ra những tình cảm khâm phục, sự ngưỡng mộ và noi theo. Nhiềuquan điểm mỹ học cho rằng cái trác tuyệt là cái đẹp vượt trên mức bình thường, làcái đẹp vô tận, là cái đẹp cao nhất.Cái trác tuyệt là một phạm trù mỹ học chỉ các thuộc tính thẩm mỹ của hiệnthực bao gồm những dấu hiệu đặc trưng sau đây:- Các hiện tượng hùng vĩ của tự nhiên như: Biển mênh mông vô tận, thảonguyên bao la, núi non trùng điệp tuyết phủ, bầu trời xanh vô tận…- Các quang cảnh xã hội vĩ đại như: các công trình xây dựng vĩ đại của cáccon kênh, các nhà máy thủy điện, các phong trào cách mạng thông qua cuộc đấutranh của quần chúng nhân dân…- Những nhân vật lịch sử có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của nhân loạinhư: C. Mác, Lênin, Hồ Chí Minh. Găngđi…- Các hình tượng nghệ thuật phản ánh cái to lớn, cái vĩ đại của cuộc sốngcủa quá trình con người chinh phục tự nhiên và năng lực sáng tạo phi thường củacon người như: sự độ sộ, uy nghi thần bí của các kim tự tháp Ai Cập, kiến trúcgôtích, hình tượng Thần Dớt trong điêu khắc, hình tuợng Phù Đổng Thiên Vương.Cái trác tuyệt tồn tại khách quan, vốn là đặc tính của các sự vật, hiện tượngtrong mối quan hệ của nó đối với con người. Cái cao cả là cái có tầm vóc to lớn,phi thường, có thể gây ra ở con người cảm giác choáng ngợp, chiêm nguỡng, kínhphục, đôi khi pha lẫn chút bối rối, sợ hãi.Con người là một bộ phậm hợp thành của thế giới khách quan, con ngườilà một chủ thể đặc biệt, con người có nhận thức, có khả năng tư duy và có thể cảitạo thế giới. Do đó con người được coi là một thực thể sinh học - xã hội.Ngay từnhững buổi đầu con người đã biết nhận thức: thế giới khách quan có trước haynhận thức con người có trước,cái nào quyết định cái nào?Cũng từ đó ngành triếthọc ra đời, với nhiều quan điểm khác nhau đã hình thành nên các trường phái triếthọc.Nếu triết học nghiên cứu về mối liên hệ giữa thế giới vật chất thì một nghànhkhoa học nữa cũng được coi là triết học về cái đẹp- Mỹ học. Nghiên cứu vềqui luật chung nhất của quan hệ thẩm mỹ. Trong đó cái đẹp là trung tâm, hìnhtượng là đặc trưng cơ bản, nghệ thuật là biểu hiện tập trung nhất của quan hệ thẩmmỹ.Mỹ học chú trọng nghiên cứu đến 4 phạm trù cơ bản:Cái đẹp,cái bi, cái hài vàcái truyệt.Trên thực tế đây là một khái niệm được sử dụng rộng rãi, nhưng mangtính trừu tượng và ước lệ.Do đó nên hiểu như thế nào? nhìn nhận như thế nào làmột vấn đề không hề đơn giản? Đặc biệt trong thực tế cuộc sống vai trò của nhậnthức đối với các phạm trù này lại có những ý nghĩa nhất định.Vì vậy, bài viết dướiđây em xin trình bày một số những nhận thức chủ quan về bản thân xung quanhmột trong bốn phạm trù cơ bản của mỹ học- cái trác tuyệt.1, BA XU HƯỚNG CHÍNH TRONG VIỆC NGHIÊN CỨU CÁI CAOCẢ.Thuật ngữ “ Sublime ” ở ta đang dùng với nhiều nghĩa khác nhau có người gọi là“cao cả” nhưng cũng có người gọi là “cao thượng”, có người lại dùng chữ “tuyệtvời”. Tất nhiên, chữ nghĩa khác nhau, không đơn thuần là hình thức biểu hiện khácnhau, mà còn bộc lộ cách hiểu khác nhau. Chữ “ cao cả” rõ ràng quá thiên về tínhtoán học của phạm trù, vì “cao cả” mới chỉ nhấn mạnh mặt định lượng. Trong khiđó, thuật ngữ “cao thượng” lại quá nghiêng về tính chất đạo đức, chữ “tuyệt vời”thì đã tiến sâu vào nội hàm của thẩm mỹ, nhưng nó lại vẫn chưa giúp ta thấy rõđượcphạm trù đang bàn với phạm trù cái đẹp. Bởi lẽ, người ta có thể nói đến mộttác phẩm nghệ thuật với ý nghĩa của sự điêu luyện của giá trị đó đạt tới một giá trịthẩm mỹ cao hơn. Vậy nên Thuật ngữ cái trác tuyệt là đáp ứng nội dung của vấn đềmà chúng ta đang bàn, một cách đầy đủ và chính xác hơn. Quá trình nghiên cứu cáitrác trác tuyệt có thể chia làm 3 xu hướng chính.1.1 Định nghĩa cái trác tuyệtLà một phẩm chất thẩm mỹ của hiện thực khách quanSublime: Cái trác tuyệt, cái cao cả, cái cao thượng …Trong lịch sử tư tưởng thẩm mỹ các nhà mỹ học đồng nhất cái trác tuyệt (cái caocả) với những gì lớn laoKant: “Cái tuyệt đối vĩ đại”Heghel: “biểu hiện của ý niệm về cái vô tận”Tsenushevski: “cái lớn hơn rất nhiều mạnh hơn rất nhiều những cái đem so với nó”Nó có phải chỉ những cái lớn lao?Nếu chỉ xét cái trác tuyệt (cái cao cả ) ở những biểu hiện lớn lao là chỉ gắn cái tráctuyệt (cái cao cả ) với khối lượng, mang nhiều tính vật chất, cái trác tuyệt (cái caocả ) còn biểu hiện ở yếu tố chất lượng là những cái nhỏ bé, đơn giản.Mác và Enghen:“Cá nhân điển hình không chỉ ở chỗ họ làm gì mà ở chỗ họ làm như thế nào?’Tìm ra bản chất của cái cao cả có nhiều phương diện tiếp cận khác nhau. Cái caocả và cái đạo đức, cái đạo đức gắn với nội dung, chỉ gắn với con người. Cái cao cả- nội dung và hình thứcCái cao cả với cái hungCả 2 giá trị thẩm mỹ vượt trội của cái đẹp đều ở tầm vóc lớn lao phi thường.Cáihùng ở nội dung chỉ gắn với con người, cái trác tuyệt (cao cả cả): nội dung và hìnhthức, tự nhiên + xã hội + nghệ thuật - gợi lên được tình cảm khâm phục tự hào cáicao cả với cái đẹp. Cả 2: - Chân – thiện – Mỹ Các lĩnh vực của con người, cái đẹp:+ hài hòa – nhỏ bé.Cái trác tuyệt (cao cả cả): Phá vỡ sự hài hòa vốn có của cái đẹp lập lên một sự hàihòa mới, chất mớiCái trác tuyệt (cao cả cả): có cái đẹp nhưng không phải cái nàocũng có Cái trác tuyệt (cao cả cả).VD: Kim tự thápCái đẹp: Xúc động, say mê. Cái trác tuyệt (cao cả cả): Khâm phục tự hào.Cái trác tuyệt (Cái cao cả): là một phẩm chất thẩm mỹ khách quan của sự vật hiệntượng có tầm vóc lớn lao, phi thường gây lên được xúc cảm ngưỡng mộ, khâmphục sảng khoái và phấn chấn. Từ đó có khả năng khơi gợi sức mạnh bản chắt củacon người để hướng tới những lý tưởng đỉnh cao.1.2 Xu hướng đối lập cái đẹp với cái trác tuyệtThiếu sót cơ bản của xu hướng này là quá nhấn mạnh tính đặc thù về quy mô tolớn của cái trác tuyệt đối với tư cách là đối tượng cảm thụ. Các nhà mỹ học thuộcxu hướng mới này chỉ thấy các phía đồ sộ, kỳ vĩ của các hiện tượng thẩm mỹ ở bênngoài con người, Họ chưa thấy mối liên quan bên trong của cái trác tuyệt. Cho nên,khi phân biệt cai đẹp và cái trác tuyệt, hộ không phát hiện ra mối liên hệ phổ biếncủa chúng, nên hộ thường lấy cảm xúc khó chịu, “ tiêu cực” làm cơ sở để bình giácái trác tuyệt. Thuộc về nhóm này, chúng ta có Txeidingo. Ông cho rằng: “ Cái tráctuyệt không cần đến một hình thức đẹp” ,cảm xúc về cái trác tuyệt là một cảm xúcchoáng ngợp. Lipxo, lại cho rằng, trong cái trác tuyệt luôn mang một thứ gì đókhiến cho ta cảm thấy khó chịu. J.Kant lại cho rằng đặc điểm về sự phán đoán củacái đẹp là hướng vào đối tượng có tính hữu hạn, còn khi ta phán đoán về cái tráctuyệt, đối tượng của sự phán đoán là vô hạn., nhưng lại được tư duy một cái gì đótoàn vẹn.Trong khi quan sát cái đẹp thì sự hứng thú gắn với biểu tượng chất lượng, còn vớicái trác tuyệt, hứng thú gắn với biêủ tượng có tính số lượng. Cái đẹp gợi lên cảmxuc thẩm mỹ về sự thiện cảm, thỏa mãn và dễ chịu; Cái trác tuyệt gợi lên hứng thúphủ định gợi lên sự ngạc nhiên hoặc khâm phục.I. Kant tuy thừa nhận rằng , trong cảm xúc về cái trác tuyệt, có khi ta cảm thấykhoái trá những cũng có khi ta cảm thấy chán ngán sợ hãi. Nhưng rồi cuối cùngông lại cho rằng, cảm xúc về cái trác tuyệt cơ bản không đẹm lại cho con người tanhững cảm xúc tích cực, mà là một tình cảm rợn ngợp.Sinle lại có thái độ cực đoan hơn I. Kant. Ông đối lập hoàn toàn giữa cái đẹp vàcái trác tuyệt, ông cho rằng, khi quan sát dông tố, sấm chớp, ta không thể có cảmgiác dễ chịu. Tình cảm chủ yếu của cái trác tuyệt là tình cảm đè nén, bó buộc.1.3 Xu hướng hòa tan cái trác tuyệt trong cái đẹpHạn chế quan trọng của xu hướng này là sự thống trị của quan niệm coi cái tráctuyệt chẳng qua chỉ là sự phát triển cao của cái đẹp. Xurio cho rằng: “ Cái tráctuyệt là mức độ cao nhất của cái đẹp”. Leevecơ nhấn mạnh: “Cái trác tuyệt về bảnchất là cái đẹp”. “ Cái trác tuyệt chẳng qua là cái đẹp vô tận, cái có mức ddoojtolớn khiến ta không quan niệm nổi”.1.4 Quan niệm biện chứng trước Mác về cái trác tuyệtF. Hêghen là người có công đưa ra quan niệm biện chứng về cái trác tuyệt. Nhàmỹ học cổ điển Đức những năm đầu thế kỉ 19 cho rằng: “ Khi nội dung phù hợpvới hình thức, ta có cái đẹp. Khi hình thức choán mất nội dung, ta có cái hài. Khihình thức phue nhận nội dung ta có cái bi. Khi nội dung vượt lên trên hình thức tacó cái trác tuyệt. Theo F. Hêghen, cảm xúc về cái trác tuyệt là cảm xuc nảy sinhtrong quan hệ giữa một bên là nội dung rộng lớn và một bên là hình thức hữu hạn.Ông cho rằng, Cái trác tuyệt chính là sự biểu hiện tuyệt đối, Hoặc là “ cái gợi lên ởchính chúng ta ý muốn về cái vô tận”.Thiếu sót của F. Heeghen là ở chỗ, ông đã tuyệt đối hóa tâm trạng chủ quan củachủ thể trong cảm thụ cái trác tuyệt. Theo ông, hiện thực chỉ có vẻ là cái trác tuyệtkhi có sự can thiệp của trí tưởng tượng con người, nhờ trí tưởng tượng này, conngười đã mở rộng quan điểm thẩm mĩ, do đó con người mới có cảm xúc về cái tráctuyệt, nếu không sự vật chỉ là một sự vật hữu hạn cho dù vật đó có to lớn đến đâuchăng nữa. Cái trác tuyệt là cái chỉ xảy ra trong tâm tưởng của chúng ta.Quan điểm duy tâm của F. Heeghen đã bị Tsecnuxepxki bác bỏ một cách khôngcó gì khó khăn cho lắm.Theo Tsecnuxepki, Heeghen đã không chú ý đến mối quan hệ hữu cơ giữa phẩmchất cai trác tuyệt khách quan nằm trong vật thể và cảm thụ chủ quan của chủ thểcảm xúc.Tuy nhiên, khi phát biểu về bản chất thẩm mỹ của cái trác tuyệt, Tsecnuxepki vẫnbị sa vào mặt định tính. Ông viết : “ Cái trác tuyệt là cái to hơn nhiều so với tất cảnhững gì mà chúng ta nêu lên để so với nó”, “ Một sự vật là trác tuyệt, lafsuwj vậtcó quy mô vượt hẳn những vật mà chúng ta đem so sánh với nó, hiện tượng tráctuyệt là hiện tượng mạnh hơn những hiện tượng khác mà ta đem so sánh với nó”.Rõ ràng cách biểu hiện trên của Tsexnuxepki là quá rộng. Bởi lẽ, Nếu cái tráctuyệt là cái “ Mãnh liệt hơn nhiều so với những hiện tượng khác mà chúng ta đemso sánh với nó” thì một kẻ uống đến hang thùng rượu vẫn chưa chán, lại hóa ra tráctuyệt hơn một người sống có mức độ hay sao?Hơn nữa, trong khi bàn về cái trác tuyệt trong luận án tiến sĩ của mìnhTsecnuxepxki đã chưa chú ý đến tính lịch sử cụ thể của tình cảm về cái trác tuyệt.Bởi vì, cái trác tuyệt là một trong những phạm trù thẩm mĩ gắn bó trực tiếp với lýtưởng xã hội. Khi lý tưởng xã hội thay đổi, tình cảm về cái trác tuyệt cũng biến đổitheo. Sự biến đổi này quan niệm rất rõ ngay một con người.Như vậy, phải thừa nhận rằng: cái trác tuyệt là một phạm trù mỹ học rất quantrọng, nhưng vạch ra bản chất thẩm mĩ của nó là một việc không dễ dàng. Để giảiquyết vấn đề nayfm chúng ta cần đi từ các hình thái biểu hiện của cái trác tuyệt vớitư cách là những đối tượng mang bản chất cái trác tuyệt nảy sinh do quan hệ thẩmmỹ của con người với thực tại có tính trác tuyệt.2. CÁC HÌNH THÁI BIỂU HIỆN CỦA CÁI TRÁC TUYỆTCó thể nói đến 4 hình thái biểu hiện cơ bản của cái trác tuyệt. Đó là:-Cái trác tuyệt thanh caoCái trác tuyệt huy hoàngCái trác tuyệt rợn ngợpCái trác tuyệt than phục2.1 Cái trác tuyệt thanh cao- Ngôi nhà sàn của Bác Hồ bên hồ nước lặng lẽ- Cảnh ngôi chùa Một Cột (chùa Diên Hựu) đơn sơ cũ kĩ ở Hà Nội- Mối tình của Mác và Gienny- Nghĩ về một thời gian rất dài đã thuộc về quá khứ của một đời người, một dântộc- Truyện Kiều của Nguyễn DuNhững cái trác tuyệt thanh cao có vẻ bề ngoài giản dị, gần gũi, nghĩa là không“đập” mạnh vào cảm giác của ta. nhưng hàm chứa những vẻ đẹp tiềm tàng, tinhkhiết tưởng như vô hạn khiến cho ta khâm phục, rồi ta suy nghĩ miên man thấynó gần gũi thân thương. Và ta rất muốn đạt được như thế hoặc sống như thế.Nư vậy, ở cai trác tuyệt thanh cao, nhiều khi đối tượng không nhất thiết phải tolớn, kỳ vĩ, những bên trong nó lại hàm chứa một vẻ đẹp tiềm năng, sâu nắng vàtinh khiết và hoàn toàn trong sáng, đạt đến đọ trong của chất ngọc. Cái trác tuyệtthanh cao gắn với sự hiền hòa, thân thương, đầy cảm xúc bất tận và rất gần với conngười chân chính.Hình 1 . Lăng Leenin trang nghiêm và trầm mặc bởi hình khối chồng của đá hoacương đen bóng màu hổ phách, một biểu hiện của cái trác tuyệt thanh cao.2.2 Cái trác tuyệt huy hoàng.Loại này có khối lượng lớn, qui mô lớn đập mạnh vào cảm xúc của con người,tồn tại ở cả tự nhiên, xã hội và nghệ thuật. Môt số ví dụ sau:---Toàn cảnh buổi bình minh của một ngày đẹp trời đối diện với một mình ta ,trọn vẹn – đó là một cảnh tượng huy hoàng hiếm thấy khiến ta cảm thấykhoan khoái cao độ, vui mừng tràn ngập.Một buổi hòa nhạc lớn hàng nghìn diễn viên với bài đồng ca hùng tráng.Bản giao hưởng số 5 của Beethoven với những giai điệu huy hoàng tràn đầyniềm tin tất thắng vào sức mạnh con người.Trận đánh “Điện biên phủ trên không” bắn rơi cả trăm máy bay B.52 của đếquốc Mĩ đang dội bom điên cuồng xuống thủ đô Hà Nội trong 12 ngày đêmcuối năm 1972.Bản Tuyên ngôn Độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945 do Hồ Chủ tịch viết vàđọcChiến thắng 30 tháng Tư năm 1975.Những câu nói nổi tiếng của một số vĩ nhân, lãnh tụ, nhà văn hóa lớn trênthế giới. . . .Hình 2. Chiến thắng điện biên phủNhư vậy, cái trác tuyệt huy hoang chứa cái hoành tráng, thắng lợi kì vĩ của conngười.2.3 Cái trác tuyệt rợn ngợp•Cảnh biển động dữ dội, bão táp cuốn trôi tất cả, sấm chớp đầy trời•Núi lửa đang phun cuồn cuộn•Đứng nhìn cảnh rừng già mênh mông, trầm lặng, không bóng người, thiếunhững cái quen thuộc, chỉ có tiếng gió rừng xào xạc.•Nghĩ đến một thời gian kéo dài thuộc về tương lai vô định, vô vọng, ta cảmthấy rợn ngợp, . . .Đó là những thứ làm cho ta cảm thấy bị ức chế, dồn nén rồi dâng trào xúc cảmmãnh liệt. Nói cách khác: ban đầu ta hơi sợ hãi, nhưng kích thích ý chí chinh phúcnó … Khi trải qua rồi thì ta đã trưởng thành và có thể tự hào. Chúng là những thứthử thách con người, mời gọi chinh phục. Đó là những bước tiến lớn trong lịch sửvà trong mỗi đời người.Cái trác tuyệt rợn ngợp hàm chứa tong nó cai chiếm ưu thế là sự khủng khiếp,choáng ngợp, là tình cảm đầy ức chế và bị dồn nén mạnh, sau đó dâng trào manhliệt.Hình 3. Hình ảnh sóng thần, mang trong mình cái trác tuyệt rơn ngợp.2.4 Cái trác tuyệt thán phục¨ Hình ảnh anh Nguyễn Văn Trỗi gầy gò, quần áo trắng bình tĩnh hiên ngangtrên pháp trường khiến bao người Việt Nam cảm động, thán phục và tự hào,khiến hàng triệu thanh niên noi theo anh.¨Những bài thơ ca ngợi Bác Hồ của nhà thơ Tố Hữu¨Bài Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của nhà thơ Đồ Chiểu¨Tình bạn vĩ đại và cảm động của Marx và Engels¨Kim Tự Tháp và bức tượng con Sphins ở Ai cập¨Vạn lý trường thành, Những con đê sông Hồng , khu chùa tháp Ăng kor . .Cái trác tuyệt thán phục mang trong mình nó vẻ đẹp hung vĩ của những đối tượngcó tầm vóc to lớn, sự nghiệp lớn, phẩm cách lớn – Phẩm cách của những vĩ nhânvà những anh hung. Cái trác tuyệt thán phục đem lại cho con người ta cảm hữngmạnh mẽ, tràn đầym cao quý, nó có tác dụng cổ vũ những năng lực to lớn còn ẩnchứa bên trong con người.3. TÌNH CẢM THẨM MĨ CỦA CÁI TRÁC TUYỆTCác phạm trù mĩ học là thể thống nhất và phân lập ở hai cực: một, nócó tính chất bản thể ( tự nó ); mặt khác, nó mang tính chất giá trị họcđịnh vị (nghĩa là giá trị của nó tuỳ theo cách đánh giá của con người).ĐỊNH NGHĨA: Cái trác tuyệt một mặt phản ánh bản thân tính chấtđồ sộ, to lớn, hùng vĩ, vũ bão, mạnh mẽ hay là thanh cao, tiềm tàng, sâulắng, vô cùng trong sáng, vô cùng thanh khiết của các sự vật kháchquan, mặt khác nó phản ánh xu hướng con người luôn luôn có khát vọngvươn tới cái vĩ đại .Nếu cái đẹp thúc đẩy con người vươn đến cái hoàn thiện hoàn mỹ thì cáitrác tuyệt phản ánh một phẩm chất rất quan trọng là: con người muốnhùng vĩ hóa bản thân một cách bất tận để đáp ứng những nhiệm vụ tolớn và bất tận của cuộc đời đang đặt ra trước loài người.Con người thường có xu hướng không ngừng nâng cao năng lực vàtâm hồn mình hướng đến cái vĩ đại đã yêu cầu mĩ học phải đề cập đếncái trác tuyệt.Như vậy, hai tiêu chí đầu tiên để xây dựng tình cảm thẩm mĩ của cáitrác tuyệt là:Bản thân các sự vật khách quan còn tiềm tàng biết bao năng lực tolớn mà con người chưa thể một lúc đã phát hiện hết.Mặt khác ngay trong bản thân con người cũng còn chứa biết bao nhiêukhả nănghùng mạnh chưa thể một lúc sử dụng hết, phát huy hết.Khi nói về mối quan hệ giữa hai năng lực tiềm tàng này, ngay từ thời cổHy Lạp, tác phẩm mĩ học Bàn về cái trác tuyệt (tác phẩm vô danh,nhưng vẫn được gán một cách ước lệ cho nhà từ chương họcLeghinnusơ), đã nhấn mạnh: “Trong tính bẩm sinh của nó, về bản chất,tâm hồn con người có thể đồng vọng với cái trác tuyệt”. Nhưng đókhông phải là tiếng đồng vọng thông thường, mà là “ tiếng đồng vọng vềcái vĩ đại của tâm hồn” (Đỗ Văn Khang, Lịch sử mỹ học, NXB Hà Nội,1983).Để phân biệt tình cảm của cái đẹp và tình cảm của cái trác tuyệt, chúngta cần chú ý, khi cảm thụ cái đẹp, người bình thường cũng có thể bị cáiđẹp quyến rũ. Nhưng khi cảm thụ cái trác tuyệt, không phải bất cứ aicũng nẩy sinh tâm hồn trác tuyệt. Muốn có tình cảm về cái trác tuyệt, tưtưởng và cảm hứng của con người không thể thấp kém. Những ngườisuốt đời mắt nhìn xuống đất, trong đầu đầy những ý nghĩ thông tục sẽkhông thể “đồng vọng với cái vĩ đại”. Chỉ những ai có lí tưởng sống vớinội dung lành mạnh, có khát vọng vươn lên cái cao đẹp thì mới có nănglực cảm nhận “tiếng đồng vọng về cái vĩ đại của tâm hồn”.Tình cảm về cái trác tuyệt có cường độ mạnh với nhiệt tình hăng sayđầy khát vọng hướng về sự hùng vĩ. Tình cảm trác tuyệt chứa đựng mộtgiá trị tổng hợp – đó là thành quả cao của mối quan hệ Chân – Thiện –Mỹ- chính là chất lý tưởng đã được xoa mình bằng một “chất dầu thánh”làm cho con người ngây ngất.Lưu ý: khi cảm thụ cái trác tuyệt ”rợn ngợp”, con người cảm thấykhó chịu, bó buộc, đè nén. Nhưng điều thú vị là ở chỗ, con người sau khitrải qua những giây phút khó chịu cảm thấy bất lực, nhỏ bé trước nhữnghiện tượng đồ sộ, dữ dội ngoài tự nhiên thì khi đã định thần lại, người cóbản lĩnh sẽ cảm thấy dâng trào một niềm kiêu hãnh, rằng bão tố, sấmchớp, cảnh hoang vu, núi cao rừng thẳm, tuyết dày có gì đâu mà đáng sợ! Con người sẽ nhìn thẳng vào nó, và một ngày kia sẽ tìm cách chinhphục nó. Chẳng hạn, đứng trước cảnh núi lửa đang phun nham thạchnóng bỏng, trong một giây phút choáng ngợp ta thấy sức mạnh dữ dộikinh người của từng đụn khói tỏa ngút trời cao. Khi trấn tĩnh, trong tadâng trào niềm cảm khoái vô tận, rằng sức mạnh của núi lửa cũng khôngphải là sức mạnh phá hoại. . .Tuy nhiên, khi cảm thụ cái trác tuyệt rợn ngợp, người cảm thụ phải ởtrong trạng thái gián tiếp. Một người đang rong thuyền trên biển mà gặpsóng thần, anh ta chỉ có cách là tìm cách chạy thoát thân. Nhưng ngườiđứng trên bờ mà cảm thấy con thuyền nhỏ bé kia đang thoát dần ra khỏisóng thần thì anh ta sẽ có cảm xúc về cái trác tuyệt cuả biển cả và cáithông minh dũng cảm của người đi biển. Khi người đi biển trở về đúngcăn nhà của người ngắm biển, cả hai cùng chia nhau cốc trà nóng vàcùng ngắm lại biển cả thì họ sẽ lại có tình cảm về cái trác tuyệt chẳngkhác gì nhau. Thậm chí, họ khâm phục chính sức mạnh và tài trí của bảnthân mình một cách sâu sắc và ấn tượng hơn.Khi cảm thụ cái đẹp, con người đã nắm được nó hoặc đã hiểu đượcnó. Ngược lại, khi cảm thụ cái trác tuyệt, cảm xúc lại phải chạy quamột đường kênh phức tạp. Mặc dù ta chưa khám phá hết được, hoặcchưa hoàn toàn nắm được đối tượng để cảm thụ cái trác tuyệt nhưng conngười vẫn có khát vọng cháy bỏng muốn chiếm lĩnh nó. Nhiệm vụ cơbản của cái trác tuyệt là hỗ trợ con người thêm sức mạnh, tăng uy lực vàkhát vọng chiếm lĩnh bằng cách phát triển vô tận “tiếng đồng vọng vĩ đạicủa tâm hồn”.4. CÁI TRÁC TUYỆT TRỌNG NGHỆ THUẬT.Trước hết chúng ta hãy xem vị trí của cái trác tuyệt trong các loại hìnhvà loại thể của nghệ thuật.Theo phân loại của Hegel, các loại hình và loại thể nghệ thuật sauđây có khả năng miêu tả cái trác tuyệt:Loại hình nghệ thuật có: kiến trúc, điêu khắc, hội họa, sân khấu, âmnhạc, điện ảnh, vũ đạo và văn học.Thể loại văn học: sử thi, kịch (chính kịch và bi kịch) và trữ tình.Trong số đó, sử thi (cũng gọi là anh hùng ca) là thể loại chủ yếumiêu tả tốt nhất cái trác tuyệt, giống như bi kịch là thể loại nghệ thuậtcủa cái bi, còn hài kịch là thể loại nghệ thuật của cái hài.Vai trò của anh hùng ca ở các thời đại khác nhau thì khác nhau,nhưng cùng qui luật là: “ mỗi thời đaị đều cần có những con người vĩ đạicủa nó, và nếu không có những con người như vậy, thì thời đại sẽ sángtạo ra những con người như thế ”.Vai trò mĩ học của cái trác tuyệt trong nghệ thuật đã không bó hẹp trongnhững lời tụng ca về những anh hùng đã có, mà còn có nhiệm vụ rấttrọng đại là sáng tạo ra những anh hùng cho lịch sử. Nghệ thuật có thểvà cần đi trước thanh gươm và khẩu súng.Nghệ thuật Phục Hưng đã góp phần sáng tạo ra những anh hùng tư sản.Mác đã nói rất rõ về điều này: “Những bài ca về người anh hùng tư sảnchính là phương tiện quan trọng giúp con người tư sản thay Chúa làmchủ linh hồn và thay vua làm chủ xã hội”. Xã hội tư sản tuy “ít tính chấtanh hùng nhất” nhưng khi ra đời nó vẫn cần đến những người anh dũnghi sinh: “Trước lưỡi rìu của tên đao phủ phong kiến mà có người vẫn đòiđánh đổ đức vua, trước giàn thiêu của tôn giáo vẫn phủ định đức Chúa,đó cũng là anh hùng”. (Mác, Ăng ghen, Lênin, Stalin, Bàn về chủ nghĩaanh hùng cách mạng, NXB SỰ THẬT, Hà Nội. Tr.13.97 )Nếu trong thời đại suy tàn của các triều đại phong kiến, “tuấn kiệtnhư sao buổi sớm, anh hùng như lá mùa thu” (Nguyễn Trãi – Bài cáobình Ngô ) và trong xã hội tư sản hầu như có ít tính chất anh hùng nhấtthì cách mạng vô sản là thời đại nở rộ những anh hùng :” trên vết máucủa các vị anh hùng đã hi sinh vẻ vang trong chiến đấu, hàng nghìn hàngvạn chiến sĩ mới đã đứng dậy cũng gan dạ như thế, để đảm bảo thắng lợibằng chủ nghiã anh hùng quần chúng” (Mác, Ănggen… – sách đã dẫn.Tr.13.97). Trên nền hiện thực vĩ đại đó, đã nở rộ một nghệ thuật anhhùng lấy cái trác tuyệt làm phương tiện “hùng vĩ hóa” sức mạnh conngười. Khởi đầu của công trình đó phải kể đến Trái tim Đan kô, Bài cachim ưng , Bài ca chim báo bão và tiêủ thuyết Người mẹ của MaximGorki.Nghệ thuật cách mạng Việt Nam suốt nửa thế kỉ qua đã vậndụng sáng tạo cái trác tuyệt, tạo nên một nền nghệ thuật anh hùng sángchói. “Với những thành tựu đạt được chủ yếu trong việc phản ánh haicuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc, văn học nghệ thuật nước ta xứngđáng đứng vào hàng ngũ tiên phong của những nền văn học, nghệ thuậtchống đế quốc ngày nay” (Báo cáo Chính trị của Ban chấp hành Trungương Đảng tại Đai hội 4. Tạp chí Học tập , số 12.1976. tr.84).Nghệ thuật cách mạng đã góp phần quan trọng khơi gợi tầmvóc vĩ đại ở mỗi một con người Việt Nam, nó đã mách bảo chúng ta:Chỉ vì ta quỳ gối,Nên ta cảm thấy các vĩ nhân là to lớn.Hãy đứng lên điTa sẽ hóa anh hùngViệc vận dụng cái trác tuyệt trong nghệ thuật hiện đại ở nướcta đã làm biến đổi diện mạo của nền văn nghệ nước nhà và ảnh hưởng tolớn đến phương pháp và phong cách của đội ngũ văn nghệ sĩ. Nền nghệthuật công khai thời Pháp thuộc đầy rẫy những hình ảnh thất vọng củacác “chàng“ và “nàng”, đầy rẫy những “con người nhỏ bé” bị vùi dập vàbị tha hóa thì nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa đã hướng con ngườitới cái vĩ đại trong sự nghiệp cứu nước, cứu nhà, khiến cho văn nghệViệt Nam hiện đại vận động mạnh trên con đường sử thi hóa. Từ đó tạonên một nghệ thuật có đặc điểm: nghệ sĩ bắt gặp trong mình một “nhà sửthi”, trở thành người viết biên niên sống của lịch sử. Chỉ nói riêng tronglĩnh vực thơ ca, khoảng hai mươi năm chống Mĩ, văn nghệ Việt Nam đãgặt hái bội thu một mùa thơ ca có tính sử thi hoành tráng có thể thâu tómcả một thời kì lịch sử vĩ đại của dân tộc.Cũng do sử dụng rộng rãi cái trác tuyệt trong nghệ thuật, mộtloại phong cách độc đáo và mới mẻ ra đời: phong cách trữ tình trongdòng sử thi lớn của nhân dân cách mạng. Phong cách này đã thành tựutrong các tập thơ như: Việt Bắc, Ra trận, vv.. của nhà thơ Tố Hữu – ngọncờ đầu của thi ca cách mạng Việt Nam.Tuy nhiên chúng ta cần nhớ rằng: nghệ thuật tối kị sự giảnđơn, máy móc. Ngoài thể loại sử thi anh hùng, nghệ sĩ còn tìm cách đankết một cách tài tình giữa cái trác tuyệt với cái đẹp, cái bi và có khi cảvới cái hài nữa. Chỉ có kiến trúc là không phù hợp với cái hài kịch, cònđiêu khắc, hội họa, âm nhạc, thơ ca, đặc biệt sân khấu và điện ảnh lại rấtcần sự pha trộn hợp lí các hình thái thẩm mĩ, trong đó có cái trác tuyệt,để làm cho sự phản ánh của nghệ thuật trở nên đa dạng y như sự đa dạngcủa cuộc sống.Điều cần chú ý là: cái trác tuyệt là một phạm trù thẩm mỹmang tính lí tưởng. Nó thường nhân danh lí tưởng để thể hiện những vấnđề nhân sinh, thế đạo. Thông qua cách tạo hình bằng một bảng màutrong sáng, nghệ thuật vận dụng cái trác tuyệt để dệt nên chất hùng vĩcủa tâm hồn, của những chiến công rạng rỡ với tầm vóc lớn , tạo nênnhân vật mang chất lí tưởng thời đại. Nhờ đó hình tượng nghệ thuật ánhlên như một thực thể đầy sức cuốn hút.Bi kịch cũng là một thể loại nghệ thuật rất gần với chất lí tưởng.Do đó, khi xây dựng những tác phẩm thuộc loại này, nghệ sĩ cũngthường pha trộn chất hùng tráng với chất bi thương để tạo nên nhữngkhúc ca bi tráng. Như Aristote đã nói, chỉ cái chết có ý nghĩa rộng lớnđối với xã hội mới làm cho người đời luyến tiếc, xót thương như luyếntiếc một ráng chiều còn đẹp mà sớm bị mây mù che khuất. Do đó, chấtđồng cảm trong bi kịch phải khởi đầu từ những ánh hồi quang có “tiếngđồng vọng vĩ đại của tâm hồn” .Cái trác tuyệt trong nghệ thuật uyển chuyển đến mức bên cạnh vẻ đẹpanh hùng của nhân vật, đôi khi nghệ sĩ còn tìm cách đưa thêm vào đó đôinét “yếu đuối mà ta quen thuộc” để làm cho nhân vật của mình nổi bậtchất người chân chính, cao đẹp mà vẫn thật gần gũi chẳng hề gượng gạo,xa lạ với cuộc đời thực.Khi biểu hiện cái trác tuyệt trong nghệ thuật, nghệ sĩ còn lồng khéochất hài hước để làm cho nhân vật anh hùng của mình bớt bị “lên gân”,để nụ cười hiền hòa ấm áp xua tan cái cứng đờ, nghiêm nghị. Mọi ngườiđều biết câu chuyện Trapaev người anh hùng nội chiến cuả Liên Xô.Vốn xuất thân từ nông dân, tràn đầy lòng căm ghét đối với bọn Bạch vệ,Trapaev không thiếu nhiệt tình cách mạng, nhưng kiến thức không nhiềulắm. Một lần có bác nông dân hỏi “Đồng chí ủng hộ Bolsevich hay ủnghộ đảng cộng sản?”. Trapaev nhanh trí trả lời “Tôi ủng hộ quốc tế”.Phuôcmanop – chính ủy của Trapaev (sau này trở thành nhà văn) có mặtlúc đó, hỏi đùa thêm: “Đồng chí ủng hộ quốc tế nào, Đệ tam hay Đệnhị ?”. Trapaev bối rối nhưng đâu có chịu, bèn tìm cách hỏi lại: Lê nin ởquốc tế nào? Furmanov nói: “Đệ tam”. Trapaev nói: “Thế thì tôi cũng ởĐệ tam”…(Hai anh em Vaxiliev,Trapaev NXB Văn học).Ở một đoạn khác trong tác phẩm văn học đó, một đêm Trapaev vàngười cận vệ Belaia chuyện trò thân mật. Bỗng nhiên Belaia hỏi:-Đồng chí Vaxili Ivananki, đồng chí có thể chỉ huy một quân đoànkhông ?- Được.Belaia sung sướng hỏi tiếp:- Chỉ huy một mặt trận ?- Được, Belaia ạ . Có thể làm được.Belaia mở to mắt:-Lực lượng vũ trang toàn quốc ?Trapaev ngừng giây lát:- Chỉ cần học thêm chút nữa, thì cũng có thể chỉ huy được.Belaia phục lắm, hỏi tiếp:- Vaxili Ivananki, đồng chí có thể chỉ huy quân đội toàn thế giới chứ?Trapaev trầm ngâm, nghiêm chỉnh trả lời:- Không … không được đâu … tôi không biết… ngoại ngữ.Như vậy, khi nghệ sĩ biết đem cái hài kịch điểm xuyết vào cái tráctuyệt một cách đúng chỗ, cái hài kịch kéo người đọc gần lại với vĩ nhân,xóa đi sự ngăn cách giữa họ với nhau, làm tăng thêm nhiệt tình say đắmcủa người đọc, kích động được khát vọng quần chúng cách mạng vươnlên ngang tầm vĩ nhân của mình.Có một vấn đề cần đặt ra: Trong nghệ thuật, cái trác tuyệt có thểdùng để biểu hiện vẻ đẹp của những người bình thường không ? ThúyKiều của Nguyễn Du đã có một vẻ đẹp trác tuyệt ấy. Vẻ đẹp trác tuyệtcủa con người đành rằng không hoàn toàn chỉ ở chỗ “một hai nghiêngnước, nghiêng thành / Sắc đành đòi một, tài đành họa hai” nhưng nókhông thể không liên quan với một tình người vô cùng cao quý ở trongtâm hồn nàng, nhất là khi số phận đời nàng bị đem ra thử thách. Trướccơn gia biến, Kiều phải lựa chọn. Éo le thay sự lựa chọn của Kiều khôngphải là sự lựa chọn thông thường, mà một bên là “tình sâu mong trảnghĩa dày” mối tình đầu thiêng liêng cùng Kim Trọng và một bên là“đức cù lao”, “công cha như núi Thái sơn, nghĩa mẹ như nước trongnguồn chảy ra”. Nhưng Kiều khác với mọi cô gái khác, nàng dám quyếtđịnh và quyết định đúng, dám ghé đôi vai mảnh mai của mình gánh cả“nỗi oan dậy đất, oán ngờ lòa mây” của gia đình. Vì thế, qua TruyệnKiều, ta như thấy nếp nhăn từng hằn sâu trên vầng trán ưu tư của nhânloại trải qua bao thế kỉ đăm chiêu trước ngọn đèn dầu bao lần vơi cạnkhắc khoải, chua chát trước nỗi đau triền miên của con người bỗngthoáng lên một niềm tin yêu Hành động cao đẹp của Kiều tuy chỉ là sựquên mình của một cô gái dám bán mình chuộc cha, nhưng cũng đủ đểcho bao thế hệ “lệ chảy quanh thân Kiều”, để người đời phải trầm ngâmsuy nghĩ, vấn vương hi vọng. Và cũng ở đây, thiên tài của Nguyễn Dukhông phải đợi đến ba trăm năm sau mới có một hậu thế như nhà thơmong ước “Ba trăm năm nữa ta đâu biết. Thiên hạ ai người khócTốNhư” (Độc Tiểu Thanh kí). Thơ là điệu tâm hồn thì thi hào Nguyễn Duđã có “một tâm hồn đồng điệu” đời sau ấy là Tố Hữu đã nói hộ chúngta:“Mai sau, dù có bao giờ/ Câu thơ thuở trước đâu ngờ hômnay”.Khi biểu hiện cái trác tuyệt trong nghệ thuật, nghệ sĩ phải có lòng tincháy bỏng vào con người. Khi thể hiện “tiếng đồng vọng vĩ đại của tâmhồn”, nghệ sĩ cũng phải nâng tâm hồn mình lên ngang tầm vĩ đại đó.Nếu không, dù miêu tả cái trác tuyệt, tác phẩm sẽ sẽ chỉ đạt mức độ“thuật lại” mà không được coi là tác phẩm trác tuyệt.5. KẾT LUẬNCái trác tuyệt thể hiện trong tự nhiên khi nó có giá trị xã hội đích thực.Cùng một hiện tượng, một sức mạnh to lớn của thiên nhiên nhưng khitrình độ xã hội còn thấp, con người chưa chinh phục được nó thì nó cáixấu, là có hại, là khủng khiếp. Trái lại khi con người có khả năng chinhphục và tin vào sức mạnh của chính mình thì chúng lại có giá trị xã hộitích cực, gợi nên lòng tự hào về quá trình cải tạo tự nhiên của con ngườithì nó lại là cái cao cả.Trong xã hội con người không phải vì tầm vóc to lớn, bắp thịt mạnh mẽphi thường mà do sức mạnh của tính cách, do nhân cách vĩ đại, lớn laocủa các vĩ nhân. Cái cao cả gắn với cái đạo đức, gắn với cái đẹp ở bêntrong bản thân những vĩ nhân, những anh hùng.Khác tất cả những quan niệm khác về cái cao cả, và tiếp thu những quanđiểm tích cực mỹ học duy vật trước đây thì mỹ học hiện đại giải thíchcái cao cả xuất hiện trong quá trình lao động và chiến đấu của con ngườinhằm chinh phục tự nhiên, biến đổi xã hội làm cho cuộc sống của conngười ngày càng đẹp hơn, tốt hơn cao hơn những gì đã có, đã đạt đượctrong cuộc sống của con người. Do đó, các kinh điển của mỹ học họcMác – Lênin đã có quan niệm về cái cao cả như sau: “Bản chất riêng củacon người vĩ đại hơn nhiều và cao qúy hơn nhiều, so với bản chất tưởngtượng của tất cả những “thượng đế”.Như vậy, theo quan điểm mỹ học hiện đại, cái trác tuyệt là một hiệntượng thẩm mỹ khách quan, song không coi nó là cái lớn hơn, mạnh hơnmà ta mang ra so sánh, mà cái cao cả cần được xem xét trong quan hệthẩm mỹ thông qua hoạt động thực tiễn của con người. Cái trác tuyệtphải tạo ra được niềm vui, sự khâm phục, sự hào hứng, sự tự tin vàochính sức mạnh của bản chất con người trong quá trình con người vươnlên làm chủ tự nhiên, xã hội và bản thân mình.Tóm lại, cái trác tuyệt thể hiện sức mạnh bản chất của con người trongquá trình chinh phục tự nhiên, biến đổi xã hội và hoàn thiện bản thâncon người. Nó mang giá trị cái đẹp, nhưng là cái đẹp trên mọi cái đẹpphù hợp với lý tưởng thẩm mỹ xã hội tiên tiến.Tài liệu tham khảo1, Đỗ Văn Khang, Lịch sử mỹ học, NXB Hà Nội, 1983.2, Mác, Ăng ghen, Lênin, Stalin, Bàn về chủ nghĩa anh hùng cách mạng, NXBSỰ THẬT, Hà Nội. Tr.13.973, Báo cáo Chính trị của Ban chấp hành Trung ương Đảng tại Đai hội 4. Tạpchí Học tập , số 12.1976. tr.84.4, Tài liệu Mĩ học – Đào Duy Thanh5, Mỹ học đại cương – Đỗ Văn Khang6, Phần trích dịch của bộ môn Mỹ học khoa Triết học, Trường ĐHKHXH vàNhân văn – ĐHQGHN.7, Tài liệu trên mạng.Mục LụcPhần mở đầu1. Ba xu hướng chính trong nghiên cứu cái trác tuyệt1.1 Định nghĩa cái trác tuyệt1.2 Xu hướng đối lập cái đẹp và cái trác tuyệt1.3 Xu hướng hòa tan cái trác tuyệt trong cái đẹp1.4 Quan niệm biện chứng trước Mác về cái trác tuyệt2. Các hình thái biểu hiện của cái trác tuyệt2.1 Cái trác tuyệt thanh cao2.2 Cái trác tuyệt huy hoàng2.3 Cái trác tuyệt rơn ngợp2.4 Cái trác tuyệt thán phục3. Tình cảm thẩm mỹ của cái trác tuyệt4. Cái trác tuyệt trong nghệ thuật |
